Trong những năm gần đây, khoa học công nghệ phát triển kéo theo các dịch vụ thương mại điện tử được các doanh nghiệp hoặc cá nhân lựa chọn là một hình thức kinh doanh ưu việt. Theo báo cáo của Cục Thương mại Điện tử và Kinh tế số thuộc Bộ Công Thương năm 2020, thị trường thương mại điện tử ở Việt Nam đạt 11,8 tỷ USD, chiếm 5,5% tổng mức bán lẻ hàng hóa tiêu dùng trên cả nước. Việt Nam là đất nước có cấu trúc dân số trẻ và được đánh giá có thị trường thương mại điện tử phát triển vượt bậc nhất Đông Nam Á. Theo sách trắng về Thương mại điện tử 2021, số lượng người tiêu dùng mua sắm trên các sàn thương mại điện tử, các website hay trên các nền tảng mạng xã hội liên tục tăng trong 5 năm, trong đónăm 2020 là khoảng 49,3 triệu người và tỉ lệ người tiêu dùng sử dụng internet để mua sắm hàng hóa ở Việt Nam là khoảng 88%. Theo số liệu báo cáo của các ngân hàng, 6 tháng đầu năm 2020, số lượng khách hàng thực tế sử dụng các dịch vụ ngân hàng trực tuyến, đặc biệt là internet banking, mobile banking tăng rất cao so với cùng kỳ năm 2019, từ 1,4 đến 2,6 lần và chiếm trên 40% tổng số giao dịch, cá biệt có một vài ngân hàng có tỷ lệ cao chiếm trên 80% tổng số giao dịch, lượng giá trị giao dịch chuyển tiền nhanh 24/7 tăng 11 lần, từ 6,3% năm 2015 lến 93,5% năm 2020. Đặc biệt trong đại dịch Covid-19, do việc hạn chế tiếp xúc đã tạo điều kiện cho giao dịch thương mại điện tử phát triển mạnh mẽ, đây cũng xem là cơ may của thương mại điện tử khi mọi người chỉ có thể mua sắm mọi thứ qua các sàn thương mại điện tử, các trang web của các doang nghiệp hoặc qua các nền tảng mạng xã hội trong thời kỳ giãn cách[1]. Cùng với tăng trưởng của giao dịch điện tử là những nhược điểm trong quá trình giao dịch. Theo thống kê, có 83% khách hàng không hài lòng về chất lượng sản phẩm so với quảng cáo; 47% không hài lòng về dịch vụ chăm sóc khách hàng; 43% lo ngại về thông tin cá nhân bị tiết lộ... dẫn đến các tranh chấp trong giao dịch điện tử xảy ra. Theo báo cáo thống kê của tổng cục quản lý thị trường, trong năm 2020, quản lý thị trường thành phố Hà Nội đã xử lý 373 vụ vi phạm Thương mại điện tử; phạt tiền 2.34 tỷ đồng; tổng giá trị hàng hóa tịch thu và tiêu hủy là 3,4 tỷ đồng. Ngoài ra, dựa vào các thông tin từ các sàn thương mại điện tử, đơn vị đã kiểm tra và xử lý hơn 500 vụ liên quan đến hàng giả; hàng lậu; hàng không rõ nguồn gốc xuất xứ[2].
Các loại hình giao dịch điện tử thường có tranh chấp liên quan đến chất lượng hàng hóa, phương thức vận chuyển hay giá cả niêm yết và những tranh chấp xảy ra do lỗi kỹ thuật, tranh chấp do xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ. Việc giải quyết những tranh chấp về bất đồng ý chí kèm theo những trục trặc về mặt kỹ thuật trong giao dịch thương mại điện tử thực sự phức tạp hơn nhiều so với việc giải quyết tranh chấp truyền thống. Tuy nhiên có thể khái quát những tranh chấp chủ yếu diễn ra trong giao dịch điện tử gồm: những tranh chấp liên quan đến chất lượng hàng hóa và phương thức giao nhận hàng hóa trong giao dịch thương mại điệntử; những tranh chấp về bảo mật thông tin cá nhân trong giao dịch điện tử; tranh chấp về quyền sở hữu trí tuệ.
1. Giải quyết tranh chấp phát sinh từ giao dịch điện tử bằng biện pháp trực tiếp
Thứ nhất, những tranh chấp liên quan đến chất lượng hàng hóa, giá cả niêm yết và phương thức giao nhận hàng hóa là những tranh chấp chủ yếu trong giao dịch thương mại điện tử. Theo báo cáo thống kê có đến hơn 70% người tiêu dùng không hài lòng về chất lượng sản phẩm, cụ thể ở đây là hàng hóa khách hàng nhận được không giống như hình quảng cáo ở trên các website hay sàn thương mại điện tử; giao không đúng chủng loại như khách hàng đã đặt mua hoặc đánh cắp thông tin khách hàng từ bên thứ ba để lợi dụng giao hàng kém chất lượng.
Đối với các tranh chấp về chất lượng hàng hóa thường xảy ra sau khi người mua nhận được hàng hóa, tuy nhiên khi kiểm tra thì hàng hóa được nhận không đúng chủng loại; màu sắc; kích thước như đã mô tả trên trang web hoặc các trang thương mại điện tử.
Ví dụ: Vợ chồng chị T. L (SN 1983, Đào Duy Từ, phường 2, TP Đà Lạt (Lâm Đồng) là một trong các nạn nhân của hình thức mua bán hàng hóa qua mạng xã hội xảy ra trong thời gian qua tại TP Đà Lạt, tỉnh Lâm Đồng.
Theo trình bày của chị L chồng chị L là anh H.L đã mua một thiết bị điện tử trên một trong mạng xã hội với giá 19 triệu đồng tại một cửa hàng có địa chỉ tại Nghệ An. Trưa 27/1, anh H nhận được điện thoại đơn hàng đã được vận chuyển tới nơi, yêu cầu anh ra nhận hàng. Do chủ quan, anh H đã không đồng kiểm với nhân viên giao hàng mà thanh toán tiền cho đơn hàng rồi nhận hàng. Khi vào nhà và mở gói hàng ra vợ chồng anh H tá hỏa khi bên trong gói hàng là 1 chiếc áo cũ và xấp giấy A4, còn thiết bị điện tử trị giá 19 triệu đồng như anh đã đặt mua thì không thấy đâu. Bức xúc vì không nhận được món đồ của mình, vợ chồng chị L gọi điện, gửi ảnh sản phẩm đã nhận được cho bên bán hàng tuy nhiên chỉ nhận được tin nhắn phản hồi không hợp tác giải quyết, từ chối thực hiện trách nhiệm và sau đó là mất liên lạc. Vợ chồng chị L phải thông qua nhiều mối quan hệ, truy tìm sự thật về gói hàng và được sự giúp đỡ của đơn vị vận chuyển đơn hàng trên thì sau một thời gian vất vả, hai anh chị đã được bên bán hoàn trả lại 19 triệu đồng[3]. Vợ chồng chị L là một trường hợp may mắn khi đã đấu tranh và đòi là được hoản tiền đã thanh toán, khi đơn hàng không có giá trị như đã đặt trước đó. Tuy nhiên, thực tế có những đơn hàng được mua từ các website, sàn thương mại điện tử hay qua các nền tảng mạng xã hội phần lớn đều có giá trị không cao, vậy nên người mua khi khiếu nại với đơn vị bán hàng không được thường có tâm lý bỏ đi món hàng chứ không nhờ sự can thiệp bởi cơ quan nhà nước có thẩm quyền, đơn cử như trường hợp sau:
Bà T.H (ngụ phường 2, TP Đà Lạt) cho biết, do thường xuyên nhìn thấy các livestream bán quần áo, son phấn trên facebook với mẫu mã đẹp nên bà cũng đã vài lần đặt mua các sản phẩm này qua hình thức online. Tuy nhiên, kết quả nhận được đều là những sản phẩm kém chất lượng, hàng không chính hãng, không đúng màu sắc, chủng loại và chất lượng như hình ảnh và lời giới thiệu trên mạng của người bán hàng. Vì số tiền bị mất không lớn nên bà H không khiếu nại sự việc tới cơ quan chức năng mà chỉ gọi điện phản ánh lại người bán hàng. Câu trả lời duy nhất bà H nhận được là “để kiểm tra lại” và từ đó không có phản hồi gì thêm[4].Dựa vào tâm lý thích mua đồ rẻ, được giao hàng tận nơi của người tiêu dùng các đối tượng kinh doanh online thường sử dụng hình ảnh của sản phẩm chính hãng để tạo lòng tin sau đó giao hàng kém chất lượng. Vì giá trị của món hàng không lớn và người tiêu dùng ngại đôi co với chủ cửa hàng nên thường không tố giác với cơ quan chức năng để giải quyết.
- Tranh chấp về giao nhận hàng hóa thường xảy ra trong quá trình giao nhận hàng hóa giữa bên bán và bên mua khi người mua không nhận được hàng như dự kiến đã được thông báo.
Ví dụ: Anh Khoa ngụ tại quận 5, TP.Hồ Chí Minh đã gặp một tình huống dở khóc dở cười khi mua hàng qua sàn thương mại shopee. Tháng 5/2019, anh Khoa có đặt mua một chiếc xe đạp trị giá gần 2 triệu đồng trên sàn thương mại điện tử shopee. Theo thông tin trên đơn hàng ngày đặt hàng là 4/5/2019 và thời gian giao hàng tới khách hàng chậm nhất là 19h ngày 13/5/2019. Tới ngày giao hàng, anh Khoa không thấy nhân viên giao hàng liên lạc, khi anh kiểm tra phần mềm hệ thống thì Shopee ghi nhận “giao hàng thành công” vào lúc 7h sáng 13/5/2019. Khi anh Khoa liên lạc tới chủ gian hàng bán xe thì nhận được câu trả lời là việc giao hàng là do sàn thương mại và bên giao nhận điều phối nên khách hàng chờ chủ cửa hàng rà soát lại. Khi anh gọi điện đến bộ phận chăm sóc khách hàng của sàn Shopee thì không ai bắt máy. "Tôi không rõ họ có biện pháp xác nhận với khách hàng liệu có nhận được hàng hay không nhưng có quá nhiều rủi ro cho khách với quy trình giám sát đó" - anh Khoa nói
Hoặc như trường hợp của anh Đáng như sau. Trong đợt khuyến mãi sinh nhật sàn thương mại điện tử Lazada, anh Đáng ngụ tại TP.Hồ Chí Minh đã đặt mua một chiếc điện thoại Samsung A7 phiên bản 2018. Theo niêm yết, điện thoại này có giá hơn 5 triệu đồng nhưng được giảm 43% còn hơn 2 triệu tại một gian hàng trên sàn Lazada. Nhưng sau khi nhận hàng và kiểm tra hàng thì anh Đáng phát hiện anh đặt mua chiếc điện thoại Samsung A7-2018 nhưng họ giao Samsung A7- 2015, nghĩ do nhầm lẫn, anh đã liên hệ với sàn thương mại điện tử Lazada nhưng cách nhân viên chăm sóc khách hàng trả lời khiến anh vô cùng hoang mang. Ban đầu khi gọi điện đến, nhân viên nói hệ thống hiển thị đơn hàng của anh chưa được giao, vẫn đang trong quá trình vận chuyển, sau nhiều lần gọi điện, bên sàn thương mại Lazada yêu cầu anh chụp ảnh sản phẩm nhận được cùng với hóa đơn in trên bưu phẩm đã được giao và gửi qua email để bộ phận này xác nhận lại. Tuy nhiên bên Lazada phản hồi không nhận được email nào của anh Đáng trong khi anh đã gửi 2 lần qua địa chỉ email nhân viên sàn thương mại Lazada cung cấp. Trong khi đó, giá trị món hàng anh nhận được có giá trị thấp hơn nhiều lần so với số tiền anh đã thanh toán. Sau nhiều lần khiếu nại, bên sàn Lazada đã phản hồi lại vụ việc của anh Đáng như sau: sau khi rà soát kỹ đơn hàng, sàn Lazada nhận thấy nhà bán hàng có dấu hiệu lừa đảo, vì vậy Lazada đang phối hợp với các cơ quan chức năng để làm rõ. Bên Lazada đã tiến hành thu hồi hàng và hoàn lại tiền cho anh Đáng.
Đặc thù của giao dịch thương mại điện tử là bên thứ ba tham gia vào quá trình tạo môi trường kinh doanh hoặc điều phối giao hàng, khi có tranh chấp xảy ra việc giải quyết tranh chấp không chỉ đơn thuần giữa bên mua và bên bán mà còn liên đới đến rất nhiều bên trung gian, quá trình giải quyết tranh chấp trở nên phức tạp và cần nhiều thời gian hơn tranh chấp thương mại thông thường.
Để giải quyết các tranh chấp thương mại điện tử hiện nay chưa có văn bản quy phạm pháp luật riêng nào điều chỉnh các hình thức giải quyết tranh chấp. Tuy nhiên nhà nước khuyến khích các chủ thể trong quan hệ tranh chấp giải quyết tranh chấp thương mại điện tử thông qua phương thức hòa giải. Trong trường hợp không hòa giải được thì tranh chấp thương mại điện tử được giải quyết theo quy định của pháp luật về tranh chấp thương mại thông thường. Điều này được thể hiện rõ trong Điều 52 Luật giao dịch điện tử 2005 về Giải quyết tranh chấp trong giao dịch điện tử:
“1. Nhà nước khuyến khích các bên có tranh chấp trong giao dịch điện tử giải quyết thông qua hòa giải.
2. Trong trường hợp các bên không hòa giải được thì thẩm quyền, trình tự, thủ tục giải quyết tranh chấp về giao dịch điện tử được thực hiện theo quy định của pháp luật.”
Hiện nay các sàn thương mại điện tử phổ biến như Shopee hay Lazada đều có quy định về giải quyết tranh chấp trong Điều khoản dịch vụ của các sàn.
Ví dụ:
Quy trình giải quyết tranh chấp, khiếu nại của Lazada
Lazada và Nhà Bán Hàng có trách nhiệm tiếp nhận khiếu nại và hỗ trợ Người Mua liên quan đến giao dịch tại Sàn TMĐT Lazada. Khi phát sinh tranh chấp, Lazada đề cao giải pháp thương lượng, hòa giải giữa các bên nhằm duy trì sự tin cậy của Thành viên vào chất lượng dịch vụ của Sàn TMĐT Lazada và thực hiện theo các bước sau:
- Bước 1: Người Mua khiếu nại về Sản Phẩm qua hotline chăm sóc khách hàng 19001007 hoặc www.lazada.vn/contact.
- Bước 2: Bộ phận Chăm Sóc Khách Hàng của Lazada sẽ tiếp nhận các khiếu nại của Người Mua, tùy theo tính chất và mức độ của khiếu nại thì bên LAZADA sẽ có những biện pháp cụ thể hỗ trợ Người Mua để giải quyết tranh chấpđó.
- Bước 3: Trong trường hợp nằm ngoài khả năng và thẩm quyền của Lazada thì Người Mua có thể yêu cầu đưa vụ việc ra giải quyết bởi cơ quan nhà nước có thẩm quyền.
Lazada tôn trọng và nghiêm túc thực hiện các quy định của pháp luật về bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng. Vì vậy, đề nghị Nhà Bán Hàng đăng tin chào bán sản phẩm trên Sàn thương mại điện tử Lazada cung cấp đầy đủ, chính xác, trung thực và chi tiết các thông tin liên quan đến sản phẩm, dịch vụ. Mọi hành vi lừa đảo, gian lận trong kinh doanh đều bị lên án và phải chịu hoàn toàn trách nhiệm trước phápluật.
Các bên bao gồm bên bán hàng, bên mua hàng, đơn vị vận chuyển sẽ phải có vai trò trách nhiệm trong việc tích cực giải quyết vấn đề đang được khiếu nại. Các bên có liên quan phải có trách nhiệm cung cấp văn bản giấy tờ chứng thực thông tin liên quan đến sự việc đang gây mâu thuẫn. Lazada sẽ có trách nhiệm cung cấp những thông tin liên quan đến các bên nếu được các bên có liên quan đến tranh chấp đó yêucầu.
Sau khi các bên đã giải quyết xong tranh chấp phải có trách nhiệm báo lại cho Lazada. Trong trường hợp giao dịch phát sinh mâu thuẫn mà lỗi thuộc về đơn vị bán hàng Lazada sẽ có biện pháp cảnh cáo, khóa tài khoản hoặc chuyển cho cơ quan pháp luật có thẩm quyền tùy theo mức độ sai phạm. Lazada có thể sẽ chấm dứt và gỡ bỏ toàn bộ tin bài về sản phẩm của bên bán hàng vi phạm đó trên sàn thương mại điện tử Lazada, đồng thời bên bán hàngphải có trách nhiệm bồi thường, bồi hoàn cho Người Mua thỏa đáng trên cơ sở thỏa thuận với người Mua.
Nếu thông qua hình thức thỏa thuận mà vẫn không thể giải quyết được mâu thuẫn phát sinh từ giao dịch, các bên sẽ có quyền nhờ đến cơ quan pháp luật có thẩm quyền can thiệp nhằm đảm bảo lợi ích hợp pháp của các bên theo đúng quy định của pháp luật.
Quy trình giải quyết tranh chấp, khiếu nại này được giải thích và điều chỉnh phù hợp với quy chế quản lý hoạt động sàn thương mại điện tử Lazada ngày 8 tháng 5 năm 2020, được sửa đổi, bổ sung tại từng thời điểm (“Quy Chế Hoạt Động”). Các thuật ngữ viết hoa trong quy trình giải quyết tranh chấp, khiếu nại này sẽ có ý nghĩa như được quy định tại quy chế hoạt động[5]. Phương thức giải quyết tranh chấp của các sàn thương mại điện tử thường là thương lượng để hạn chế thấp nhất rủi do và bảo vệ danh tiếng của doanh nghiệp cũng như chất lượng của sàn thương mại điện tử. Tuy nhiên, nếu không giải quyết được thì các bên có quyền nhờ tới cơ quan nhà nước có thẩm quyền giải quyết. Về phía các sàn thương mại điện tử, sau khi có kết quả giải quyết tranh chấp, nếu bên khách hàng có lỗi sẽ tiến hành cảnh cáo, khóa tài khoản, còn lỗi thuộc về doanh nghiệp hoặc nhà bán có gian hàng thuộc quản lý của sàn thương mại điện tử sẽ tiến hành gỡ sản phẩm hoặc xóa tài khoản của chủ gian hàng đồng thời nhà bán hàng phải thực hiện nghĩa vụ bồi hoàn tổn thất cho khách hàng.
Đối với những tranh chấp về bảo mật thông tin cá nhân trong giao dịch thương mại điện tử xảy ra khá phổ biến ở Việt Nam. Trong giao dịch thương mại điện tử hiện nay, phương thức thanh toán chủ yếu trong giao dịch điện tử là thanh toán khi nhận hàng qua nhân viên giao hàng; thanh toán cho người bán thông qua ngân hàng điện tử (internet banking) hoặc chuyển khoản cho người bán tại quầy giao dịch của ngân hàng. Tuy nhiên, khi sử dụng các phương thức thanh toán điện tử này, khách hàng thường xuyên gặp phải vấn đề bị mất cắp thông tin tài khoản cánhân.
Ví dụ: Anh P.N.A làm việc trong một doanh nghiệp về giáo dục tại Hà Nội. Do tính chất của công việc nên anh thường xuyên đi công tác và có thời gian gắn bó với những chuyến bay của Vietnam Airlines và là một khách hàng thân thiết của hãng hàng không này. Anh đặt vé trực tiếp qua trang web của hãng Vietnam Airlines là www.vietnamairlines.com. Tuy nhiên cũng chính vì vậy mà anh luôn bị làm phiền bởi các tin nhắn, cuộc gọi từ các hãng taxi sân bay, không biểu bằng cách nào họ có thông tin chính xác về ngày giờ anh thực hiện các chuyến bay. Tình trạng trên đã diễn ra suốt một thời gian dài mà anh không có cách nào khắc phục mặc dù đã phản ánh nhiều lần với bên Vietnam Airlines về sự bất tiện này. “Không hiểu sao, một doanh nghiệp nghìn tỷ cỡ Vietnam Airlines có thể để cho bên thứ ba khai thác dữ liệu của khách hàng vô tội vạ như thế. Hơn nữa, sẽ ra sao nếu những thông tin cá nhân của hành khách đi máy bay bị lộ ra lọt vào tay kẻ xấu và bị sử dụng cho những mục đíchxấu?”[6].
Anh A đã mua vé máy bay trực tiếp tại website của đơn vị chủ quản dịch vụ mà anh muốn sử dụng, không thông qua các đại lý. Tuy nhiên trong quá trình đăng ký thông tin và thanh toán thì anh không tránh khỏi việc bị thu thập thông tin cá nhân gián tiếp. Về vấn đề này hiện nay bộ Giao thông vận tải đã ban hành thông tư 01/2016/TT-BGTVT ngày 01/02/2016 quy định chi tiết về Chương trình an ninh hàng không và kiểm soát chất lượng an ninh hàng không Việt Nam theo đó quyđịnh các hãng hàng không phải có trách nhiệm bảo mật thông tin cá nhân của khách hàng, chỉ cung cấp thông tin cho cơ quan nhà nước có thẩm quyền theo yêu cầu mục đích phục vụ công tác quản lý nhà nước về an ninh, an toàn hàng không dân dụng, bảo đảm an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, phòng, chống buôn lậu, gian lận thương mại và các tội phạm hình sự khác. Các hãng hàng không cũng có động thái lấy lại niềm tin của khách hàng bằng cách cho thôi việc những trường hợp nhân viên và cắt hợp đồng những đại lý bán vé máy bay về hành vi vi phạm liên quan, đồng thời cam kết sẽ dùng mọi biện pháp để bảo mật thông tin của hành khách một cách tuyệt đối. Còn riêng Vietnam Airlines đã yêu cầu toàn bộ cán bộ, nhân viên thuộc tổng công ty và các đại lý vé ký cam kết không xâm nhập hệ thống bán vé đặt chỗ của Vietnam Airlines cung cấp cho các dịch vụ khác, đồng thời hãng cũng cung cấp cho cơ quan cảnh sát điều tra, cơ quan an ninh mạng số điện thoại mà khách hàng phản ánh bị gọi điện nhắn tin mời chào các dịch vụ[7].
Ngoài bị làm phiền bởi các tin nhắn và cuộc gọi mời chào sử dụng dịch vụ, khách hàng còn bị đánh cắp thông tin thẻ tín dụng thông qua các phương thức thanh toán điện tử.
Ví dụ: Theo bản án sơ thẩm ngày 23/8/2017 của TAND Hà Nội, Nguyễn Dương Sơn Bá (29 tuổi, ở quận Ba Đình) vốn có hiểu biết về công nghệ thông tin nên từ năm 2009 đến 2015, Bá tham gia nhiều diễn dàn về công nghệ để tìm hiểu cách thức sử dụng và cách truy cập trái phép quyền quản trị của các trang website có bảo mật lỗi hoặc yếu để lấy cắp thông tin thẻ tíndụng.
Qua diễn đàn, Bá quen biết với một thanh niên và nhờ người này viết và chỉnh sửa mã chương trình nhằm tấn công các trang web quốc tế lấy thông tin thẻ tín dụng. Thanh niên này đồng ý và truy cập vào các trang thương mại điện tử cho phép thanh toán qua thẻ như Walmaxxx;Stabuxx,..để lấy cắp dữ liệu về thẻ.
Với sự hỗ trợ của các phần mềm thay đổi địa chỉ IP cùng với các thẻ tín dụng có được, Bá đã thực hiện mua hàng hóa của các nhãn hiệu nổi tiếng và chuyển về địa chỉ nhà một người bạn, mua điện thoại, nước hoa và đồ gia dụng gửi về địa chỉ của một người trung gian vận chuyển địa chỉ tạiMỹ.
Tháng 4/2015, Bá còn thuê Lê Anh Việt sử dụng thẻ tín dụng lấy cắp được thực hiện các lệnh đặt hàng gửi về địa chỉ trung gian vận chuyển địa chỉ tại Mỹ trả công 30-40% giá trị đơn hàng. Với thông tin thẻ tín dụng do bá cung cấp, Việt cùng một người bạn đã mua tổng cộng 20 chai nước hoa của các nhãn hiệu Chanel, Crisstan Dior, điện thoại iPhone 5S và 6 và hàng loạt các thiết bị điện tử khác trị giá hơn 100 triệuđồng.
Trong địa chỉ email của Bá có lưu tổng cộng 45 trang tài liệu là các hóa đơn mua hàng và vận đơn. Cơ quan cảnh sát điều tra xác định Bá đặt mua nhiều loại hàng hóa với số tiền khoảng 170 triệu đồng.
Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội xác định Bá hưởng lợi hơn 30 triệu đồng, Việt 20 triệu... Hội đồng xét xử cho rằng, Bá giữ vài trò chủ mưu, thực hiện Truy cập bất hợp pháp vào mạng máy tính, mạng viễn thông, mạng internet hoặc thiết bị số của người khác và Sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, mạng internet hoặc thiết bị số thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản.
Tòa tuyên phạt Bá 7 năm tù, tổng cộng hai tội danh này, Việt và 3 bị cáo còn lại đều được hưởng án treo từ 18 tháng đến 30 tháng. Do không xác định được các bị hại trong vụ án, Tòa tuyên tịch thu xung công quỹ số tiền thu lợi bất chính do các bị cáo phạm tội mà có[8].
Với các quy định về bảo vệ an toàn thông tin trong lĩnh vực thương mại điện tử, nghị định 52/2013/NĐ-CP có khá nhiều quy định quan trọng về bảo vệ thông tin cá nhân của người tiêu dùng. Trong Điều 3 khoản 13 đã đưa ra định nghĩa về thông tin cá nhân và cũng chính thức sử dụng cụm từ “chủ thể thông tin” tương đồng với thuật ngữ mà pháp luật về bảo vệ thông tin cá nhân ở nhiều quốc gia trên thế giới sử dụng. Luật An toàn thông tin mạng được ban hành năm 2015 với nhiều quy định về bảo vệ an toàn thông tin cá nhân trong giao dịch trên không gian mạng Internet. Ngoài ra, Chính phủ còn ban hành nghị định 15/2020/NĐ-CP quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bưu chính, viễn thông, tần số vô tuyến điện, công nghệ thông tin và giao dịch điện tử. Tuy nhiên, mức xử phạt đối với các hành vi vi phạm pháp luật về bảo vệ thông tin cá nhân trong các nghị định còn nhẹ so vớithông lệ của nhiều quốc gia trên thế giới và cũng chưa đáp ứng được yêu cầu đấu tranh phòng, chống vi phạm pháp luật trong lĩnh vực này bởi các vi phạm thường rất khó phát hiện và thực hiện các hành vi thật sự tinh vi[9].
Đối với tranh chấp về quyền sở hữu trí tuệ trong giao dịch điện tử là một trong những vấn đề được doanh nghiệp rất quan tâm, góp phần tạo nên thành công của doanh nghiệp. Những tranh chấp về quyền sở hữu trí tuệ chủ yếu là tranh chấp về tên miền và tranh chấp về quyền tác giả
Ví dụ: Tranh chấp về quyền tác giả
Ngày 18/6/2019, Công ty sách Trí Việt - First News đã tổ chức họp báo để công bố những bằng chứng về kinh doanh sách giả vi phạm pháp luật trên một số sàn thương mại điện tử. Ông Phước, Giám đốc First News trình bày với báo giới rằng hiện nay Công ty First News hiện có khoảng 1000 đầu sách giá trị nhưng đã phát hiện 686 đầu sách bị in lậu, làm giả. Đơn cử như đầu sách khá nổi tiếng và được nhiều bạn đọc tìm kiếm gần đây như Đắc nhân tâm đã bị 16 nơi in lậu, làm giả, thậm chí sách lậu còn được niêm yết giá cao hơn cả sách thật để củng cố niềm tin từ người mua.
Khảo sát thị trường sách lậu, Công ty First News đã đặt mua 128 đơn hàng mua sách ngẫu nhiên từ các sàn thương mại điện tử và các gian hàng trên các nền tảng mạng xã hội bán sách online; quay video từ khâu đặt hàng đến lúc nhận hàng và không mở các gói hàng được giao ra. Sau đó công ty mời công ty thừa phát lại đến để tiến hành mở bao hàng và lập vi bằng. Kết quả là 128 đơn hàng ngẫu nhiên đều là sách in lậu và sách giả. Ông Phước khẳng định là công ty đã chọn ba sàn thương mại điện tử có doanh số phân phối sách giả nhiều nhất là Lazada, Shopee và Sendo để công bố đích danh và đã nhiều lần có văn bản cảnh báo tới các sàn thương mại điện tử nhưng dường như các sàn đều không quan tâm. Các sàn phản hồi lại rằng họ chỉ cho các cá nhân hoặc tổ chức được mở các gian hàng trên sàn và không chịu trách nhiệm về việc bán sách giả hay hàng hóa giả.
Về phía shopee, sau khi nhận được tố cáo của First News, đại diện đơn vị này trả lời rằng chưa nhận được văn bản nào từ phía công ty First News nhưng Shopee sẽ hỗ trợ các cơ quan quản lý nhà nước điều tra các hành vi vi phạm pháp luật về sở hữu trí tuệ, cung cấp các thông tin về giao dịch, đăng ký của các cá nhân, doanh nghiệp trên phạm vi sàn thương mại điện tử Shopee. Đồng thời sẽ loại bỏ khỏi sàn thương mại Shopee những gian hàng vi phạm pháp luật về hàng hóa nhập lậu, hàng giả và hàng hóa vi phạm quyền sở hữu trí tuệ khi nhận được những căn cứ chính xác về việc viphạm.
Ngoài những gian hàng bán sách giả trên các sàn thương mại điện tử như Lazada, Shopee, Sendo... Công ty Trí Việt - First News cũng đã xác minh được 43 trang bán sách giả trên nền tảng mạng xã hội Facebook và hơn 116 kênh Youtube đăng tải sách nói trái phép.
Hiện công ty đã thu thập toàn bộ các tài liệu về các đơn vị kinh doanh sách giả nói trên gửi về Phòng A05 – An ninh mạng cùng đầy đủ các bằng chứng pháp lý để tiến hành xử lý trong thời gian sớm nhất[10].
Có thể nói việc kiểm soát hàng hóa trên các sàn thương mại điện tử như Shopee, Lazada,.. hoặc các nền tảng xã hội khác là rất khó, bởi lẽ sàn thương mại điện tử hay các mạng xã hội không đủ chức năng thẩm quyền để thẩm định được hàng hóa các thương nhân đem vào kinh doanh có phải hàng lậu, hàng nhái hay không mà họ chỉ là đơn vị tạo môi trường kinh doanh, cung cấp dịch vụ cho các nhà bán muốn trưng bày, giới thiệu hàng hóa của mình trên sàn thương mại điện tử hoặc nền tảng mạng xã hội. Chỉ khi có tranh chấp xảy ra, cùng sự vào cuộc các cơ quan quản lý nhà nước thì các sai phạm mới được xác định, khi đó các sàn thương mại điện tử mới có những hoạt động như gỡ các gian hàng ra khỏi hệ thống hoặc khóa tài khoản người dùng của các thương nhân vi phạm còn trên các nền tảng mạng xã hội thì chủ tài khoản sẽ bị xóa trang có đăng những nội dung liên quan đến mua bán, giới thiệu sản phẩm vi phạm.
Ví dụ: Tranh chấp tên miền
Ông Nguyễn Quang Thắng là giám đốc Trung tâm Du lịch Tictours trực thuộc Công ty Thương mại và Đầu tư Khánh Hòa. Trung tâm có đăng ký tên miền là “tictours.vn” tại Trung tâm Internet Việt Nam và được cấp phép sử dụng tên miềnnày từ 29/10/2010 đến 29/10/2015. Ngày 26/3/2015 Công ty Thương mại và Đầu tư Khánh Hòa có quyết định bổ nhiệm người khác thay thế chức vụ của ông Thắng. Ông Thắng sẽ thôi làm giám đốc Trung tâm Du lịch Tictours từ ngày 1/4/2015. Ngày 30/3/2015 ông Thắng đã liên hệ tới Trung tâm Internet Việt Nam, nhân danh giám đốc Trung tâm Du lịch Tictours nộp đơn đề nghị trả lạ tên miền “tictours.vn” với lý do trung tâm không có nhu cầu sử dụng. Ngày 1/4/2015, ông Thắng với tư cách Giám đốc Công ty Tictours Travel do ông mới thành lập, ông Thắng đã gửi văn bản xin đăng ký tên miền tictours.vn cho Công ty Tictours Travel. Sau đó Công ty Tictours Travel được Trung tâm Internet Việt Nam chấp thuận cho đăng ký tên miền tictours.vn vào 2/4/2015. Ngày 24/7/2015 Công ty Thương mại và Đầu tư Khánh Hòa đã làm đơn khởi kiện công ty Tictours Travel ra Tòa án nhân dân tỉnh Khánh Hòa để đòi lại tên miền “tictours.vn” với lý do ông Thắng trong thời gian làm Giám đốc Trung tâm du lịch Tictours đã tự ý nộp đơn trả lại tên miền mà không ai biết vì ông không báo cáo, cũng không để lại văn bảnlưu
Xét xử sơ thẩm, Tòa án nhân dân tỉnh Khánh Hòa bác đơn khởi kiện của Công ty Thương mại và Đầu tư Khánh Hòa, tiếp đó Tòa án nhân dân cấp cao tại Đà Nẵng cũng bác kháng cáo của nguyên đơn, giữ nguyên bản án sơ thẩm.
Tại phiên giám đốc thẩm, Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao nhận định rằng việc ông Thắng tự ý quyết định trả tên miền “tictours.vn” của Trung tâm Du lịch Tictours mà không báo cáo cho Công ty Thương mại và Đầu tư Khánh Hòa là vi phạm quy định hoạt động của công ty. Ông Thắng sau khi trả lại tên miền “tictours.vn” ngay sau đó lại đăng ký chính tên miền đấy cho công ty mới của ông gây nhầm lẫn cho khách hàng khi sử dụng dịch vụ của Công ty Tictours Travel với Trung tâm Du lịch Tictours trên trang web “tictours.vn”. Hành động của ông Thắngkhông những ảnh hưởng uy tín mà còn làm thất thoát về kinh tế cho Trung tâm Du lịch Tictours. Tòa án cấp sơ thẩm và phúc thẩm không đưa Trung tâm Internet Việt Nam và Trung tâm Du lịch Tictours vào tham gia tố tụng với tư cách người có quyền lợi nghĩa vụ liên quan là vi phạm tố tụng. Vậy nên Tòa án nhân dân Tối cao đã có quyết định hủy 2 bản án sơ thẩm và phúc thẩm về vụ tranh chấp tên miền ở thành phố Nha Trang và giao hồ sơ vụ án cho Tòa án nhân dân tỉnh Khánh Hòa xét xử lại theo đúng thủ tục sơ thẩm, đúng quy định của pháp luật[11].
Có thể thấy doanh nghiệp vừa và nhỏ ở Việt Nam chưa chú trọng đến tầm quan trọng của việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ trong giao dịch điện tử. Trung tâm Internet Việt Nam cho biết, hằng năm trung tâm phải hướng dẫn xử lý từ 20 đến 30 trường hợp khiếu nại tranh chấp tên miền. Ngoài vụ tranh chấp giữa ông Thắng và công ty Thương mại và Đầu tư Khánh Hòa như ví dụ ở trên, trước đó đã có rất nhiều vụ tranh chấp giữa các doanh nghiệp về tên miền, tiêu biểu như Cà phê Trung Nguyên; Heineken; Vietcombank; Ford... Trong khi đó, về phía Trung tâm Internet Việt Nam lại có những quy định khá cứng nhắc trong việc cấp phát tên miền rằng bình đẳng và ai đăng ký trước thì người đấy được sở hữu trước và họ cũng cho rằng tên miền chỉ là một địa chỉ Internet cho các máy chủ và không được xem là đối tượng bảo hộ của Luật Sở hữu trí tuệ. Tuy nhiên trong thực tế hiện nay, khi mà giao dịch điện tử phát triển, tên miền không còn chỉ là địa chỉ cho các máy chủ trên môi trường Internet nữa mà một địa chỉ đầu tiên để khách hàng, đối tác tìm đến doanh nghiệp trong việc tìm hiểu thông tin hoạt động và tiến hành những giao dịch thương mại trực tuyến. Khi xảy ra tranh chấp về sở hữu trí tuệ thì việc giải quyết gặp nhiều khó khăn và kéo dài trong nhiều năm, điều này gây bất lợi cho các doanh nghiệp bị chiếm dụng tên miền. Quy định pháp luật nước ta chưa đưa tên miền và đối tượng được luật sở hữu trí tuệ bảo vệ tuy nhiên tại điều 130 luật Sở hữu trí tuệ tại điểm d khoản 1 có quy định : “Đăng ký, chiếm giữ quyền sử dụng hoặc sử dụng tên miền trùng hoặc tương tự gây nhầm lẫn với nhãn hiệu, tên thương mại được bảo hộ của người khác hoặc chỉ dẫn địa lý mà mình không có quyền sử dụng nhằm mục đích chiếm giữ tên miền, lợi dụng hoặc làm thiệt hại đến uy tín, danh tiếng của nhãn hiệu, tên thương mại, chỉ dẫn địa lý tương ứng”[12] trong quy định về những hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Luật Sở hữu trí tuệ số 2019 đã đề cập và chú trọng đến vấn đề bảo hộ sở hữu trí tuệ trong giao dịch điện tử nhưng mới dừng lại ở việc gợi mở mà chưa có quy định cụ thể hay có văn bản hướng dẫn thi hành các thủ tục cùng các chế tài xử phạt khi viphạm.
2. Giải quyết tranh chấp phát sinh từ giao dịch điện tử bằng phương thức trực tuyến
Trong bối cảnh dịch Covid-19 bùng phát, Chính phủ đưa ra rất nhiều biện pháp ngăn chặn dịch như giãn cách xã hội; phong tỏa khu cách li; đóng cửa biên giới; tạm dừng hoạt động sản xuất của các khu nhà xưởng, cửa hàng nơi có dịch bệnh;... điều này tạo thói quen mua hàng qua các nền tảng trực tuyến, các sàn thương mại điện tử tăng cao khiến các giao dịch điện tử có bước phát triển nhảy vọt. Cùng với sự phát triển không ngừng của giao dịch điện tử, số lượng tranh chấp phát sinh trong thời điểm này cũng không ngừng tăng. Mặc dù, mỗi sàn thương mại điện tử đều có thiết lập các quy tắc giải quyết tranh chấp trong điều khoản thi hành, nhưng việc giải quyết tranh chấp bằng thương lượng giữa người mua và người bán có thể không đạt được thỏa thuận trong những trường hợp nhất định, cần sự vào cuộc của bên thứ ba hoặc cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Trong khi đó các tranh chấp trong giao dịch thông thường vẫn tiếp diễn cùng với các tranh chấp trong giao dịch điện tử gây quá tải cho hệ thống tòa án và các đơn vị tiến hành hòa giải. Hơn nữa trong đại dịch Covid-19 Chính phủ khuyến khích các đơn vị cắt giảm nhân lực làm việc trực tiếp tại cơ quan, chủ yếu là làm việc tại nhà khiến cho các bên trong tranh chấp muốn gặp gỡ thương lượng, hòa giải hay đến các trung tâm trọng tài, Tòa án để giải quyết tranh chấp là vô cùng khó khăn. Vậy nên cấp bách đặt ra yêu cầu giải quyết tranh chấp trực tuyến, đáp ứng nhu cầu giải quyết tranh chấp phát sinh từ giao dịch điện tử và cả những tranh chấp truyềnthống.
Trọng tài quốc tế Hà Nội là đơn vị đầu tiên đưa hệ thống giải quyết tranh chấp trực tuyến vào vận hành tại Việt Nam và đây cũng là hệ thống được xây dựng, thiết kế và vận hành hoàn toàn do các chuyên gia và kỹ thuật viên của Việt Nam thực hiện. Hệ thống này cho phép các bên tranh chấp tiến hành giải quyết tranh chấp thông qua kết nối Internet vào thời điểm do các bên lựa chọn. Các bên có thể tương tác với nhau một cách trực tiếp và mọi thông tin của các bên luôn được bảo mật. Các tranh chấp được giải quyết trên hệ thống bao gồm các tranh chấp phát sinh trong giao dịch điện tử và các tranh chấp truyền thống. Kết hợp hai phương thức giải quyết tranh chấp hòa giải và trọng tài thương mại, hệ thống giải quyết tranh chấp trực tuyến này đưa đến cho các bên trong tranh chấp quá trình giải quyết nhanh gọn, linh hoạt thời gian địa điểm và chi phí rất thấp.
Trung tâm hòa giải Việt Nam là đơn vị thứ hai ra mắt nền tảng giải quyết tranh chấp trực tuyến bằng con đường hòa giải với tên gọi MedUp. Hòa giải trực tuyến MedUp cung cấp thêm cho các bên tranh chấp mô hình giải quyết bằng biện pháp hòa giải hiệu quả về thời gian, tích kiệm chi phí. MedUp là nền tảng giải quyết tranh chấp trực tuyến được xây dựng hoàn toàn giống với quy trình hòa giải thông thường, chỉ khác là nó xuất hiện hoàn chỉnh trên môi trường Internet, thông qua hòa giải trực tuyến công cụ giúp thu hẹp khoảng cách tiếp cận công lý đối với mọi loại tranh chấp chứ không chỉ bó hẹp ở mục tiêu giao dịch điệntử.
Các giao dịch điện tử ngày càng phát triển, phương thức giải quyết tranh chấp phát sinh từ giao dịch điện tử một cách đơn giản, giảm thiểu thời gian và chi phí giải quyết tranh chấp cho các bên là vấn đề cần lưu tâm. Các hệ thống giải quyết tranh chấp trực tuyến ra đời có ý nghĩa không chỉ đối với giao dịch điện tử nói riêng mà còn với tất cả những tranh chấp thông thường. Việc hoàn thiện các hệ thống giải quyết tranh chấp trực tuyến và phổ biến rộng rãi là thực sự cần thiết đối với sự phát triển kinh tế đáp ứng Quyết định số 645/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử quốc gia giai đoạn2021-2025.
[1]Bộ Công thương (2020), Sách trắng Thương mại điện tử Việt Nam 2020, Hà Nội
[2]Gian lận qua thương mại điện tử ngày một tinh vi - Báo Công an Nhân dân điện tử. (2022). Retrieved 2 January 2022, from https://cand.com.vn/Thi- truong/Gian-lan-qua-thuong-mai-dien-tu-ngay-mot-tinh-vi-i595475/
[3]Nhiều người bị lừa vì mua hàng qua mạng trong dịch bệnh - Báo Công an Nhân dân điện tử. (2022). Retrieved 2 January 2022, fromhttps://cand.com.vn/Ban-tin-113/Nhieu-nguoi-bi-lua-vi-mua-hang-qua-mang-trong-dich-benh-i607265/
[4]Nhiều người bị lừa vì mua hàng qua mạng trong dịch bệnh - Báo Công an Nhân dân điện tử. (2022). Retrieved 2 January 2022, fromhttps://cand.com.vn/Ban-tin-113/Nhieu-nguoi-bi-lua-vi-mua-hang-qua-mang-trong-dich-benh-i607265/
[5]https://pages.lazada.vn/wow/gcp/route/lazada/vn/upr_1000345_lazada/chann el/vn/upr- router/vn?spm=a2o4n.12275169.footer_top.16.718cb377Im45ln&hybrid=1&data_prefetch=true&prefetch_replace=1&wh_pid=/lazada/channel/vn/khuye n-mai/quy-trinh-giai-quyet-tranh-chap-khieu-nai
[6]https://kinhtedothi.vn/vietnam-airlines-tiep-tuc-de-lo-thong-tin-hanh-khach- di-may-bay-khach-hang-buc-xuc-
[7]https://caa.gov.vn/thong-cao-bao-chi/thong-cao-bao-chi-ve-viec-bao-mat- thong-tin-cua-hanh-khach-di-tau-bay-
[8]https://vnexpress.net/hacker-trom-thong-tin-the-tin-dung-de-mua-hang-hieu-3631736.html
[9]TS. Nguyễn Văn Cương, Thực trạng pháp luật về bảo vệ thông tin cá nhân ở Việt Nam hiện nay và hướng hoàn thiện, Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 15 (415), tháng8/2020.
[10]https://ictnews.vietnamnet.vn/khoi-nghiep/first-news- dang-chuan-bi-ho-so-kien-lazada-vi-ban-sach-gia-41475.html
[11]https://tuoitre.vn/huy-2-ban-an-xu- lai-tu-dau-vu-tranh-chap-ten-mien-tictours-vn-sau-4-nam-tranh-cai- 20191119165439653.htm?fbclid=IwAR282sBJMFq35VUyDAE4b_Gwuc2d Lkwn-KQFsSbJHNFDwG29ePIMBnKY-I8
[12]Quốc hội (2009), Luật Sở hữu trí tuệ, HàNội