Chính sách theo nghĩa rộng thể hiện tập hợp các nội dung định hướng chính trị của cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền bao gồm mục tiêu, biện pháp và công cụ thực hiện mục tiêu.

Chính sách công của nhà nước là tập hợp những định hướng chính trị của bộ máy nhà nước nhằm thực hiện nhiệm vụ quản lý xã hội, đó là chuỗi các hoạt động mà chính quyền chọn làm hay không làm với tính toán và chủ đích rõ ràng, có tác động đến người dân.

Chính sách và pháp luật có điểm giống nhau như đều là tập hợp các nội dung định hướng chính trị của cơ quan, tổ chức và cá nhân có thẩm quyền nhưng có nhiều điểm khác nhau như phạm vi bao trùm của chính sách rộng hơn phạm vi của các qui phạm pháp luật vì chính sách còn được ghi nhận trong các văn bản về chiến lược, văn kiện chính trị.

Tuy vậy phần lớn các chính sách đều được thể hiện dưới dạng văn bản pháp luật; trong trường hợp này chính sách là nội dung còn văn bản luật là vỏ bọc chứa đựng chính sách đó dưới dạng ngôn ngữ và hình thức pháp lý.

- Phân tích chính sách qua một dự án luật hoặc một tờ trình của Quốc hội, Chính phủ về chính sách kinh tế - xã hội gửi cấp có thẩm quyền xem xét được hiểu như là một công đoạn hữu cơ, gắn kết trong quá trình làm luật có nhiệm vụ đánh giá cơ sở khoa học và thực tiễn của chính sách sắp được ban hành; tác đông của chính sách đối với các đối tượng chịu sự điều chỉnh và với toàn xã hội. Đồng thời đảm bảo chính sách ban hành sẽ tuân thủ các nguyên tắc căn bản của việc thiết kế chính sách công là: vì lợi ích công cộng; bắt buộc thi hành; có hệ thống, tập hợp các quyết định; liên đới, kế thừa lịch sử; quyết định theo đa số.

1. Vận động chính sách là gì?

Ở bất cứ xã hội nào cũng có những nhóm người có một số lợi ích chung và mối quan tâm chung, ví dụ: nhóm nông dân quan tâm đến chính sách đất đai: nhóm doanh nhân quan tâm đến chính sách thuế: nhóm chủ ngân hàng quan tâm đến chính sách tiền tệ... Khi một tập thể (gồm nhiều cá nhân, tổ chức) cùng chia sẻ một mối quan tâm chung và cùng nhau thúc đẩy các mục tiêu đó bằng cách tác động vào chính sách của Nhà nước thì tập thể đó là một nhóm lợi ích và việc tác động vào chính sách của Nhà nước là vận động chính sách.

- Thông thường có hai cách vận động chính sách:

+ Đối thoại công khai, minh bạch. Trong trường hợp này, Nhà nước có thể xây dựng hay điều chỉnh chính sách để làm lợi hoặc ít nhất là không làm tổn hại đến lợi ích của nhóm xã hội nhất định. Vì được bàn thảo công khai, minh bạch nên nội dung chính sách phải phù hợp với pháp luật, không ảnh hưởng tiêu cực đến lợi ích của các nhóm khác và lợi ích chung của đất nước.

+ Dùng tiền bạc, quan hệ thân hữu “vận động cửa hậu" nhằm tạo dựng đặc quyền, đặc lợi cho nhóm mình. Những nhóm vận động chính sách theo cách này (được gọi là nhóm lợi ích nhóm thân hữu) với nghĩa xấu.

2. Kinh nghiệm vận động chính sách trên thế giới

Tiếng Anh gọi hoạt động vận động chính sách là lobby (nghĩa gốc là hành lang) và những người chuyên làm công việc này với tính chất một nghệ sinh sống là lobbyist (người vận động hành lang).

Từ lobby ra đời ở Mỹ, gắn với tên tuổi của Ulysses Simpson Grant (1822-1885), vị Tổng thống thứ 18 của nước này (1869-1877). Tương truyền Grant thường tạt vào khách sạn Willard (ở gần Nhà Trắng) hút xì gà và uống rượu Brandy. Biết vậy, nhiều người thường đến chỗ ông ngồi ở hành lang khách sạn để trình bày với ông nguyện vọng của mình. Dần dần hiện tượng đó trở thành phổ biến và từ lobby được mang thêm nghĩa mới là vận động chính sách.

Ở Mỹ, lobby là hoạt động hợp pháp, được điều chỉnh theo Luật công khai lobby (Lobbying Disclosure Act 1995 - LDA), Bộ luật ngân sách liên bang (Internal Revenue Code - IRC) và Luật đăng ký đại diện cho nước ngoài (Foreign Agents Registration Act - FARA). Năm 2009, cả nước có khoảng 13.700 lobbyist và 300 công ty lobby có đăng ký kinh doanh.

Lobby cũng được thừa nhận ở Liên minh châu Âu (EU). Ở Brussels, nơi đặt trụ sở các cơ quan EU có ương đã công bố một số kết quả nghiên cứu ban đầu, trong đó có những nhận xét rất đáng chú ý như: khoảng 3.000 hãng lobby với khoảng 15.000 nhân viên. Số lobbyist ở đây tương đương số nhân viên của EU. Còn Canađa thì ban hành Luật đăng ký vận động hành lang ở cấp liên bang từ năm 1985. Sau đó, lần lượt các bang và hai thành phố Toronto, Ottawa cũng lần lượt ban hành luật này. Luật các nước đều quy định rất chặt chẽ về lobby. Ví dụ, theo luật của Mỹ, các lobbyist phải đăng ký, kể cả những người không chuyên nghiệp và chỉ vận động chính sách đối với nhân viên cấp thấp. Nếu vi phạm quy định này, lobbyist có thể bị phạt tới 50.000 USD. Mỗi năm các lobbyist phải báo cáo với cơ quan quản lý nhà nước hai lần về số tiền họ nhận của các công ty, nhận để làm gì và thân chủ của họ là ai. Các nghị sĩ và nhân viên nghị viện không được nhận quà hoặc chiêu đãi trị giá trên 100 USD/người/năm và không được tham dự những chuyến đi giải trí do tư nhân đài thọ.

3. Vận động chính sách có phù hợp với pháp luật nước ta?

Pháp luật nước ta không công nhận lobby nhưng hoạt động này đã phát triển rất sâu rộng và tệ hại. Mới đây, một nhóm nghiên cứu của Uỷ ban Kiểm tra đã công bố một số kết quả nghiên cứu ban đầu, trong đó có những nhận xét rất đáng chú ý như:

- Xung quanh một số nhân vật chủ chốt có vai trò quan trọng trong các quyết sách về kinh tế của Nhà nước đã thấp thoáng sự hiện diện của các doanh nghiệp thuộc các loại hình khác nhau.

- Các doanh nghiệp đã bắt đầu quan tâm đến nhóm lợi ích trong vận động điều hành chính sách. Một số doanh nghiệp còn tổ chức một bộ phận trực thuộc giám đốc hoặc hội đồng quản trị với chức năng duy trì và mở rộng quan hệ với chính quyền, quan chức.

- Doanh nghiệp hối lộ quan chức dưới nhiều hình thức (tiền, tài sản, cổ phần, dịch vụ, cho con du học, đánh bóng tên tuổi hoặc chạy chức giúp,...). Đổi lại, doanh nghiệp được hợp đồng béo bở, được hưởng các chính sách ưu đãi và được che chắn, bảo vệ. Các doanh nghiệp nhà nước có vị trí đặc biệt, vừa độc quyền, vừa quản lý tài sản khổng lồ, vừa tự chủ rộng rãi, vv. lại không đi kèm trách nhiệm giải trình cao nên nhiều doanh nghiệp nhà nước là đầu mối để nhiều quan chức thiết lập các đường dây vụ lợi cho mình.

Hoạt động lobby như trên đẻ ra tham nhũng, thường gọi là tham nhũng chính sách. Về kinh tế, tham nhũng chính sách tạo ra môi trường kinh doanh thiếu lành mạnh, bình đẳng, trong đó doanh nghiệp không cần nâng cao năng lực, chất lượng sản phẩm, chỉ cần chạy chọt. Điều này sẽ làm suy yếu khả năng cạnh tranh của nền kinh tế Việt Nam, cản trở đất nước phát triển nhanh và bền vững. Về xã hội, tham nhũng chính sách bóp méo chủ trương, đường lối của Đảng và Nhà nước, đi ngược lại quyền lợi của đông đảo nhân dân, làm mất lòng tin của nhân dân.

Đánh giá được mối nguy này, tại phiên họp cuối tháng 8-2013 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội khóa XIII, các đại biểu Quốc hội Nguyễn Bá Thuyền (Lâm Đồng), Chu Sơn Hà (Hà Nội) đã chất vấn Bộ trưởng Tư pháp Hà Hùng Cường về vấn đề ban hành chính sách, pháp luật vì lợi ích nhóm.

           Tóm lại, ở nước ta, tham nhũng chính sách không chỉ là dư luận mà đã được Ủy ban Kiểm tra Trung ương của Đảng quan tâm và được đặt lên bàn nghị sự của Quốc hội. Chắc chắn Quốc hội cần ban hành các quy định pháp luật để điều chỉnh hoạt động này.