Thực tế hiện nay, các nền kinh tế thị trường trên thế giới không có nền kinh tế nào theo mô hình kinh tế thị trường tự do hay mô hình có sự điều tiết của nhà nước một cách thuần túy, mà đều vận hành theo mô hình kinh tế thị trường hỗn hợp, trong đó có tính đến cả vai trò của nhà nước và vai trò của thị trường. Đáng chú ý, vào thập niên cuối của thế kỷ XX, với sự sụp đổ của mô hình chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô và Đông Âu, nhiều quốc gia đã thực hiện sự chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, tuyệt đối hóa vai trò của nhà nước sang phát triển nền kinh tế thị trường hỗn hợp với những sắc thái riêng tương thích với chuẩn mực chung của nền kinh tế thị trường và phù hợp với đặc thù của mỗi nền kinh tế, trong đó chú ý đến cả vai trò của nhà nước và vai trò của thị trường. Điển hình là mô hình kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa ở Trung Quốc và mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Đây là hai mô hình dựa trên sự vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin và tham khảo kinh nghiệm phát triển kinh tế thị trường trên thế giới vào hoàn cảnh cụ thể của mỗi nước.

1. Kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa Trung Quốc những đặc trưng chủ yếu

Đối với Trung Quốc, việc chuyển đổi từ mô hình kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang nền kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa được đánh dấu bởi sự thay đổi có tính lịch sử - chính thức chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa – là Hội nghị Trung ương 3 khóa XI Đảng Cộng sản Trung Quốc, tháng 12/1978. Quá trình cải cách, chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang kinh tế thị trường ở Trung Quốc được thực hiện với những bước đi thận trọng, từ thực hiện thí điểm để rút kinh nghiệm, sau đó mới mở rộng trong từng ngành và toàn bộ nền kinh tế qua các giai đoạn khác nhau. Có thể nhận diện mô hình kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa những điểm chủ yếu sau:

- Mô hình kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa là mô hình kinh tế hỗn hợp. Mô hình này kết hợp sự can dự sâu rộng của nhà nước với thị trường để đạt mục tiêu có một nền kinh tế hiện đại, mang sức mạnh toàn cầu. Thị trường đóng vai trò quyết định trong phân bổ nguồn lực; còn nhà nước tập trung vào duy trì sự ổn định kinh tế vĩ mô, nâng cao chất lượng dịch vụ công, bảo đảm môi trường tăng trưởng.

- Kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa là nền kinh tế dựa trên đã sở hữu, trong đó sở hữu công cộng làm nền tảng. Sở hữu công cộng cùng với cá thể, tư nhân, hỗn hợp cùng tồn tại và phát huy tác dụng.

- Về chế độ phân phối, kết quả cuối cùng của kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa không nhằm tập trung tài sản vào trong tay một số ít cá nhân như kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa, mà nhằm đem lại sự sung túc chung cho mọi tầng lớp dân cư. Nền kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa lấy phân phối theo lao động là chính, nhưng cũng chấp nhận các hình thức phân phối khác.

- Đặc trưng thể hiện bản chất xã hội chủ nghĩa đặc sắc của mô hình này là sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Trung Quốc và sự phát triển của mô hình này luôn lấy người dân làm trung tâm.

Quá trình chuyển sang kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa của Trung Quốc (từ tháng 12/1978 đến nay) được thực hiện tập trung vào những vấn đề chính như sau:

Thứ nhất, thay đổi phương thức quản lý, từ kế hoạch hóa tập trung sang quản lý theo nguyên tắc của kinh tế thị trường, mà hạt nhân là nhà nước từ bỏ cách quản lý trực tiếp, chuyển sang thực hiện quản lý gián tiếp từ sản xuất kinh doanh đến lĩnh vực phân phối; tách chức năng quản lý hành chính ra khỏi chức năng sản xuất kinh doanh; tách quyền sở hữu với quyền kinh doanh; mở rộng quyền tự chủ cho các địa phương và các doanh nghiệp nhà nước theo phương thức “đẩy xí nghiệp ra thị trường”.

Thứ hai, cải cách giá. Đây là khâu quan trọng nhất và cũng gay go nhất trong quá trình chuyển sang cơ chế kinh tế thị trường. Quá trình tự do hóa giá cả được thực hiện qua các giai đoạn khác nhau. Từ việc điều chỉnh giá nhiều mặt hàng theo chế độ hai giá (giá quy định và giá hướng dẫn), đồng thời thả nổi giá cả hàng nông sản và hàng công nghiệp nhẹ: cho đến việc bãi bỏ tem phiếu, thực hiện giá cả thị trường tự do với nhiều loại nguyên, vật liệu, thừa nhận tư liệu sản xuất, thông tin khoa học, kỹ thuật, tiền tệ, sức lao động, đất đại... là hàng hóa.

Thứ ba, hình thành và phát triển thị trường các yếu tố sản xuất. Chính phủ ban hành luật pháp và các chính sách để thúc đẩy sự hình thành và phát triển các loại thị trường như thị trường kỹ thuật, vật tư, vấn, sức lao động, đất đai... Sự xuất hiện và phát triển hệ thống thị trường đã làm cho cơ chế thị trường của Trung Quốc hoạt động ngày càng linh hoạt, mềm dẻo và rộng khắp trong toàn bộ nền kinh tế quốc dân.

Thứ tư, đa dạng hóa các hình thức sở hữu, tạo môi trường thuận lợi cho sự phát triển của mọi thành phần kinh tế; thừa nhận một cách chính thức sự tổn tại lâu dài và khẳng định vai trò của kinh tế tư nhân trong phát triển kinh tế thị trường mang màu sắc Trung Quốc. Đồng thời đẩy mạnh quá trình cấu trúc lại kinh tế nhà nước. Vì vậy, kinh tế tư nhân trong nước ngày càng được khuyến khích phát triển mạnh bằng những chính sách ưu đãi về thuế tín dụng và được liên doanh, liên kết với kinh tế nước ngoài.

Thứ năm, hình thành phong cách kinh doanh thích ứng với kinh tế thị trường và kinh doanh quốc tế tự do hóa thương mại; mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại, gia nhập WTO.

Thực tiễn đã chứng minh rằng, xây dựng và phát triển kinh tế thị trường của Trung Quốc đạt được nhiều thành tựu lớn, đặc biệt là tốc độ tăng trưởng kinh tế, đứng vào hàng cao nhất thế giới trong máy thập niên gần đây. Tất nhiên, gắn liền với những thành quả, quá trình phát triển kinh tế thị trường Trung Quốc cũng làm nảy sinh nhiều vấn đề xã hội phức tạp, như: tình trạng thất nghiệp tăng, phân hóa giàu - nghèo có xu hướng ngày càng sâu sắc thêm, tình trạng di dân cơ học vào các khu đô thị vượt khỏi tầm kiểm soát ô nhiễm môi trường...

2. Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa của Việt Nam

Việt Nam đã thực hiện đường lối đổi mới chuyển sang phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong 35 năm qua. Tuy nhiên, khái niệm về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa chỉ được chính thức nêu ra tại Đại hội IX (2001), và được xem là mô hình kinh tế tổng quát của Việt Nam trong thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội.

Đại hội XII của Đảng cũng đã chỉ rõ: "Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nền kinh tế vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật của kinh tế thị trường, đồng thời bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa phù hợp với từng giai đoạn phát triển của đất nước. Đó là nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế, có sự quản lý của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo nhằm mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh"[1].

Mô hình này có những đặc trưng cơ bản là:

Thứ nhất, đó là mô hình kinh tế thị trường hỗn hợp, vừa vận hành theo cơ chế thị trường, vừa có sự quản lý, điều tiết của Nhà nước. Nền kinh tế thị trường đó không phải là cái khác biệt mà là nên kinh tế vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật khách quan của kinh tế thị trường.

Thứ hai, lực lượng sản xuất của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa phải là lực lượng sản xuất đạt trình độ cao hơn về chất so với tiêu chuẩn đặt ra trong quan niệm truyền thống về chủ nghĩa xã hội. Trình độ đó không chỉ đo bằng chuẩn đại công nghiệp cơ khí mà còn được đo bằng chuẩn công nghệ cao. Trong nền kinh tế này, yếu tố ngày càng có vai trò quyết định là khoa học - công nghệ và trí tuệ con người.

Thứ ba là mô hình kinh tế thị trường với đa dạng các hình thức sở hữu và đa dạng các thành phần kinh tế, trong đó “kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo, kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng của nền kinh tế”[2].

Thứ tư, nền kinh tế thực hiện đa hình thức phân phối theo nguyên tắc thực hiện chủ yếu theo kết quả lao động, hiệu quả kinh tế, đồng thời theo mức đóng góp vốn cùng các nguồn lực khác và phân phối thông qua hệ thống an sinh xã hội, phúc lợi xã hội;

Thứ năm, là nền kinh tế thị trường do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo, Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam quản lý, điều tiết vì mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng văn minh". Nền kinh tế đó vừa vận hành theo các quy luật kinh tế thị trường, vừa chịu sư chi phối của các quy luật kinh tế xã hội chủ nghĩa;

Thứ sáu, giải quyết hài hòa mục tiêu tăng trưởng kinh tế và mục tiêu bảo đảm công bằng xã hội. Tăng trưởng kinh tế và công bằng tiến bộ xã hội là hai nội dung của sự tăng trưởng nhanh, hiệu quả và bền vững ở Việt Nam. Tính định hướng xã hội chủ nghĩa đòi hỏi phải bảo đảm công bằng và tiến bộ xã hội; thực hiện sự thống nhất và gắn liền hữu cơ giữa tăng trưởng kinh tế với công bằng và tiến bộ xã hội ở tất cả các giai đoạn của sự phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Tăng trưởng kinh tế đồng thời với phát triển xã hội, văn hoá, giáo dục, vì mục tiêu phát triển con người và mang đậm bản sắc của đất nước và con người Việt Nam là những nội dung cấu thành của phát triển nhanh, hiệu qua, hiện đại và bền vững trong quá trình chuyển sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa o nuoc ta.

Thứ bảy, là nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế. Đặc trưng này thể hiện nền kinh tế thị trường mà Việt Nam xây dựng không khác lạ so với kinh tế thị trường ở các nước, mà cũng là một bộ phận hữu cơ của nền kinh tế thị trường thế giới, kế thừa có chọn lọc những thành tựu phát triển kinh tế thị trường của nhân loại, hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách và các yếu tố thị trường, các loại thị trường đầy đủ, đồng bộ, vận hành thông suốt, gắn kết chặt chẽ với các nền kinh tế trên thế giới. Các đặc trưng này của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa sẽ chi phối việc giải quyết mỗi quan hệ giữa Nhà nước và thị trường trong quá trình vận động của nền kinh tế.

Tài liệu tham khảo

Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội, 2016

[1] Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội, 2016, tr.102.

[2] Đảng Cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thủ XII, Sđd, tr.103