Việc nghiên cứu kinh nghiệm bảo đảm quyền công dân ở một số quốc gia sẽ chỉ ra những gợi ý hữu ích cho quá trình xây dựng và hoàn thiện các phương thức bảo đảm quyền công dân ở nước ta. Có thể thấy, các phương thức bảo đảm quyền công dân đồng hành cùng với sự nghiệp bảo đảm, bảo vệ các giá trị văn minh của nhân loại, bảo đảm, bảo vệ quyền công dân, quyền công dân. Việc xây dựng các phương thức bảo đảm quyền công dân trong hoạt động của cơ quan hành chính Nhà nước cần phải gắn với việc bảo đảm các cơ sở kinh tế - chính trị - văn hoá - xã hội của đất nước. Bên cạnh đó, cần tuân thủ các nguyên tắc trong trật tự của Nhà nước pháp quyền, yêu cầu về tính chính đáng của Nhà nước, trong đó, cần thiết phải xác lập những nền tảng hiến định vững chắc cho hoạt động bảo đảm quyền công dân liên quan đến các cơ chế dân nguyện, sự độc lập của tư pháp, tài phán hành chính, tài phán hiến pháp.

Ở một số quốc gia khác, cơ chế pháp lý bảo đảm quyền công dân được quy định đơn lẻ và rải rác trong những đạo luật khác nhau (như Luật Tiếp cận thông tin, Luật Trưng cầu dân ý, Luật Bồi thường nhà nước...). Để có góc nhìn bao quát hơn xin giới thiệu khái quát dựa trên ba cơ chế đặc thù nhất trong cơ chế pháp lý bảo đảm quyền công dân: tài phán hiến pháp, dân nguyện,bồi thường Nhà nước.

Cơ chế tài phán hiến pháp

Trên thế giới có nhiều nước quy định cho công dân của mình có quyền khiếu kiện Hiến pháp trước Toà án Hiến pháp, yêu cầu bảo vệ các quyền (cơ bản) hiến định cho mình như Anbani, Áo, CH Séc, Croatia, Đức, Hoa Kỳ, Hungari, Latvia, Macedonia, Ba Lan.

Biểu hiện rõ nét nhất của thẩm quyền bảo vệ các quyền cơ bản của công dân trong hoạt động của các cơ quan tài phán hiến pháp trên thế giới là ở các quy định về thẩm quyền giải quyết khiếu kiện hiến pháp của công dân khi họ cho rằng quyền cơ bản, hiến định của họ bị xâm hại bởi hành vi hoặc văn bản của các cơ quan nhà nước, công chức nhà nước. Thủ tục tố tụng tiến hành khiếu kiện tại Toà án Hiến pháp khá đặc biệt và vấn đề được giải quyết cho từng vụ án cụ thể đều áp dụng cho quy chế hiến định của những công dân khác.

Được coi là “Vương miện của Nhà nước pháp quyền”[1], chế độ tài phán hiến pháp tại nhiều quốc gia trên thế giới có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc bảo vệ và phát triển các quyền con người, và do đó, là một thiết chế đặc biệt, không thể thiếu, giúp kiến tạo nên cơ chế pháp lý bảo đảm quyền công dân một cách toàn diện và hiệu quả nhất.

Cơ chế giải quyết dân nguyện

Mô hình Ombudsman: Mô hình Ombudsman hay còn gọi là mô hình Thanh tra Quốc hội là một thiết chế có nguồn gốc từ các nước Bắc Âu, sau đó được áp dụng sang một số nước Châu Âu như Hy Lạp, Bungari, Bosnia, Croatia... và một số quốc gia thuộc các châu lục khác, ví dụ như Thái Lan.Mục đích của mô hình này là nhằm thiết lập một cơ chế để Nghị viện vẫn có thể quan tâm đến các khiếu nại của công dân mà không gây áp lực công việc lên các nghị sĩ và cơ quan dân cử, để họ có nhiều thời gian tập trung vào các chính sách vĩ mô và giám sát hơn. Hằng năm, Ombudsman có trách nhiệm báo cáo trước Nghị viện về công tác của mình, trong đó thống kê các loại đơn nhận được, việc thụ lý, các kiến nghị đã ban hành và đánh giá tình hình ban hành và thi hành pháp luật hoặc kiến nghị sửa đổi luật hoặc về cách giải thích pháp luật[2].

Các kiến nghị của Ombudsman không mang tính ràng buộc nhưng luôn gây áp lực tới cơ quan hành chính và tư pháp thông qua báo chí, công luận và hoạt động thảo luận của các Nghị sỹ về vấn đề liên quan tại nghị trường. Với những ưu điểm của mình, trong những năm gần đây, vai trò và thẩm quyền của Ombudsman ngày càng được mở rộng trong việc bảo vệ các quyền con người, quyền cơ bản của công dân ở nhiều quốc gia trên thế giới. Ở Châu Âu, nhiều quốc gia như: Hy Lạp, Kosovo, Kyrgyzstan, Croatia, Rumani, Serbia, Slovenia, Thụy Điển đã chính thức thừa nhận Ombudsman là cơ quan nhân quyền quốc gia. Mô hình này còn được tiếp tục mở rộng sang các quốc gia khác ngoài Châu Âu như: Colombia, Namibia, Trinidad and Tobago.

Đặc biệt, vai trò của Ombudsman đã không chỉ giới hạn trong phạm vi quốc gia mà đã lan ra phạm vi khu vực, trở thành một thiết chế quan trọng, có vị trí độc lập và thẩm quyền riêng biệt với hệ thống tư pháp trong thúc đẩy và thực thi quyền con người, quyền tự do cơ bản của công dân Châu Âu. Trên cơ sở Điều 6 của Công ước bảo vệ quyền con người và các quyền tự do cơ bản (ECHR), Điều 43 của Hiến Chương về quyền cơ bản của Châu Âu, bất cứ công dân nào của EU hoặc thể nhân/pháp nhân cư trú hoặc đăng ký hoạt động trên lãnh thổ của các quốc gia thành viên đều có quyền gửi khiếu kiện về hành vi không đúng đắn của các thiết chếcủa

Cộng đồng Châu Âu hoặc cơ quan của họ đến Ombudsman của Châu Âu, ngoại trừ vụ việc đó đã được thụ lý bởi Tòa án tư pháp hoặc Tòa sơ thẩm của Châu Âu[3].

Mô hình Ủy ban dân nguyện: Uỷ ban dân nguyện là mô hình giải quyết dân nguyện với phạm vi thẩm quyền nghiêng về dân nguyện (phản ánh, kiến nghị, khiếu nại) nhiều hơn là khiếu kiện, khác với mô hình Ombudsman thiên về khiếu kiện việc riêng và là mô hình kết hợp chuyên môn và chính trị. Uỷ ban đưa ra các quyết định mang tính tập thể,trong đó có ghi nhận các ý kiến thiểu số.

Các nghị sỹ có hiểu biết, kinh nghiệm về pháp lý được ưu tiên chọn để tham gia Uỷ ban này. Đứng đầu Uỷ ban thường là nghị sỹ của Đảng thiểu số trong Quốc hội. Nghị sỹ thành viên Uỷ ban chỉ đạo việc tiếp nhận và xử lý các đơn khiếu nại bằng bộ máy hành chính của mình. Sau khi xử lý, những vụ khiếu nại điển hình có thể được đưa ra thảo luận tại Quốc hội, hoặc, căn cứ trên các thông tin xử lý đơn thư, Uỷ ban sẽ trình Quốc hội một kiến nghị giám sát về thi hành pháp luật, bao gồm cả giám sát văn bản và giám sát thi hành pháp luật, dẫn đến sáng kiến sửa đổi, bổ sung luật.

Vụ Dân nguyện là cơ quan giúp việc chuyên môn của Uỷ ban dân nguyện của Nghị viện, giúp Uỷ ban tiếp nhận, thống kê đơn, nghiên cứu, tổ chức điều tra khảo sát, làm việc với cơ quan hành chính Nhà nước liên quan..

Các quốc gia tiêu biểu áp dụng mô hình này là CHLB Đức, Hà Lan. Trong đó, Nghị viện Hà Lan đồng thời vừa có Uỷ ban dân nguyện vừa có Ombudsman.

Cùng với thiết chế Ombudsman, mô hình Uỷ ban dân nguyện cũng là một gợi ý tốt cho việc xây dựng các thiết chế vận hành cơ chế pháp lý bảo đảmquyền công dân.

Cơ chế bồi thường nhà nước:Sau Chiến tranh thế giới lần thứ hai, nhiều nước giành được độc lập, nhiều cuộc cách mạng dân chủ đòi quyền lợi chính đáng cho người dân đã dẫn đến yêu cầu ghi nhận trách nhiệm bồi thường thiệt hại của Nhà nước trong pháp luật quốc gia. Cho đến nay, nhiều quốc gia trên thế giới đã có Luật về Trách nhiệm bồi thường thiệt hại của Nhà nước[4] như: Canada, Hoa Kỳ, Pháp, Thuỵ Sỹ, Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc, Indonesia ...   Một số quốc gia coi bồi thường Nhà nước là trách nhiệm hành chính hoặc nửa hành chính nửa dân sự. Tuy nhiên, đa số các quốc gia còn lại đều coi bồi thường Nhà nước là một loại trách nhiệm dân sự trong mối quan hệ giữa Nhà nước và người được bồi thường thiệthại.

Pháp luật về trách nhiệm bồi thường Nhà nước ở các quốc gia khá sinh động và đa dạng, chia làm hai nhóm: nhóm các quốc gia có luật điều chỉnh riêng về trách nhiệm bồi thường nhà nước (BTNN); nhóm các quốc gia áp dụng trách nhiệm bồi thường thiệt hại nhà nước thông qua nhiều văn bản đơn lẻ khác nhau.

Các quốc gia có luật điều chỉnh riêng về trách nhiệm bồi thường Nhà nước bao gồm: Canada, Hoa Kỳ, Thuỵ Sỹ, Hàn Quốc, Nhật Bản, Trung Quốc... Ở các quốc gia liên bang, pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại nhà nước lại có thể khác nhau ở từngbang.

Nhóm các quốc gia áp dụng trách nhiệm bồi thường Nhà nước ở nhiều văn bản pháp luật khác nhau có thể thấy ở Pháp, Indonesia. Đáng chú ý, pháp luật bồi thường Nhà nước ở Pháp, Đức ban đầu được hình thành từ kết quả xét xử thực tiễn của toà án.

Tuy có những kết quả khác nhau do đặc thù chính trị, pháp luật và trình độ phát triển kinh tế - văn hoá ở từng quốc gia, nhưng nhìn chung, cơ chếtrách nhiệm BTNN ở nhiều nước trên thế giới đang ngày càng phát huy vai trò của mình trong việc thiết lập các cơ chế thúc đẩy, bảo đảm, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, trong đó có cơ chế pháp lý bảo đảmquyền công dân.

Tìm hiểu kinh nghiệm nước ngoài về xây dựng cơ chế pháp lý bảo đảm quyền công dân, có thể rút ra nhận xét là thực tiễn cơ chế pháp lý bảo đảm quyền công dân trên thế giới đang ở giai đoạn phát triển ban đầu với việc thiết lập các trụ cột cho cơ chế pháp lý bảo đảm quyền công dân. Đồng thời, sự phát triển của cơ chế pháp lý bảo đảm quyền công dân hiện nay đồng hành cùng với sự nghiệp bảo đảm, bảo vệ các giá trị văn minh của nhân loại, bảo đảm, bảo vệ quyền công dân, quyền công dân.

[1]Đào Trí Úc – Nguyễn Như Phát (chủ biên) (2007), Tài phán hiến pháp và vấn đề xây dựng mô hình tái phán hiến pháp ở Việt Nam, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội. tr.37

[2]Nguyễn Chí Dũng (2015), “Mô hình cơ quan dân nguyện của Quốc hội”, địa chỉ web: http://vn.360plus.yahoo.com/ cdn1955/artide? mid= 86&prev=-1&next=3, [truy cập ngày30/12/2020].

[3]The Greek Ombudsman (2003), The Ombudsman intitutions in the South-erstern Europe,Athen.

[4]Phương Thái (2016), “Đặc điểm, vai trò và các tiêu chí đánh giá mức độ hoàn thiện của pháp luật về trách nhiệm bồi thường của nhà nước”, địa chỉ web: http://btnn.moj.gov.vn/qt/tintuc/Pages/nghien-cuu-trao- doi.aspx? ItemID=146, [truy cập ngày22/10/2020].