Hiện nay, pháp luật của nhiều nước cũng như của Việt Nam có quy định cụ thể về trách nhiệm bồi thường, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất. Đối chiếu với các trách nhiệm dân sự khác, nhất là trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, có thể thấy trách nhiệm bồi thường, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất ở Việt Nam có những đặc trưng riêng liên quan đến hành vi làm phát sinh trách nhiệm bồi thường, chủ thể chịu trách nhiệm bồi thường, cơ chế giải quyết cũng như thực thi trách nhiệm bồi thường. Cụ thể:

Một là, đối với người bị thu hồi đất. Các chủ thể bị áp dụng trách nhiệm bồi thường thiệt hại là Nhà nước, Nhà nước thu hồi đất đang thực hiện các hoạt động về thu hồi đất quy định. Từ đó, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền và lợi ích của các chủ thể có thể là cá nhân, tổ chức… khi bị nhà nước thu hồi đất. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại là loại trách nhiệm mang đến hậu quả bất lợi cho người bị áp dụng. Về mặt pháp lý, trách nhiệm bồi thường thiệt hại khi thu hồi đất luôn mang đến một hậu quả nhất định cho chủ thể bị áp dụng. Đó là sự bất lợi do giảm sút uy tín, sự giảm sút về tài sản do phải thực hiện nghĩa vụ bồi thường của người gây thiệt hại. Để xác định trách nhiệm bồi thường của người có hành vi gây thiệt hại thì phải tính toán được tổn thất của người bị gây thiệt hại là những gì để từ đó các định trách nhiệm của chủ thể của hành vi gây thiệt hại.

Hai là, đối với Nhà nước, trách nhiệm bồi thường thiệt hại khi thu hồi đất là một loại trách nhiệm dân sự và chịu sự điều chỉnh của pháp luật trách nhiệm bồi thường nhà nước. Khi một trong các bên chủ thể tham gia quan hệ pháp luật về thu hồi đất do Nhà nước, người có thẩm quyền nhân danh nhà nước thực hiện có hành vi vi phạm pháp luật gây ra thiệt hại cho phía bên kia thì chủ thể của hành vi gây thiệt hại phải bồi thường thiệt hại và bồi thường thiệt hại chính là trách nhiệm dân sự về nghĩa vụ và tài sản do các quy định của LĐĐ điều chỉnh. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại khi thu hồi đất này nhằm mục đích bảo vệ quyền lợi của người bị gây thiệt hại trong hoạt động thu hồi đất.

Ba là, đối với xã hội, trách nhiệm bồi thường thiệt hại khi thu hồi đất chỉ đặt ra khi thỏa mãn các điều kiện nhất định, các quy định về bồi thường, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất đất được ban hành phù hợp với thực tiễn đảm bảo quyền lợi hợp pháp của người dân thì được họ đồng tình ủng hộ. Các quy định về bồi thường, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất không phù hợp với thực tế thì sẽ không nhận được sự đồng tình của người dân và phát sinh các tranh chấp và khiếu kiện kéo dài tiềm ẩn nguy cơ mất ổn định chính trị - xã hội. Bồi thường, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất không chỉ dựa trên những thiệt hại vật chất thực tế mà không tính đến hậu quả lâu dài mà người nông dân phải gánh chịu. Điều đó gây ra tình trạng gây khó khăn cho việc giải phóng mặt bằng.

1. Vai trò, ý nghĩa của bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất

Chính sách bồi thường, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất là nhằm đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của người sử dụng đất, người sở hữu nhà ở.

Về mặt lịch sử, đất đai là thành quả xây dựng và bảo vệ của nhiều thế hệ liên kết trong một quốc gia. Theo ý nghĩa đó đất đai là tài sản chung. Chế độ xã hội chủ nghĩa ở nước ta đã hiện thực hóa quan hệ pháp lý của tài sản chung đó. Tuy nhiên, sử dụng đất đai lại phân cấp cho các tổ chức và các gia đình riêng rẽ. Vì thế cần có cơ chế phân định hợp lý quyền hạn, trách nhiệm, lợi ích của xã hội (đại diện là Nhà nước) và công dân trong quan hệ đất đai.

Luật Đất đai năm 2013 của nước ta đã quy định: "Đất đai thuộc sở hữu toàn dân do Nhà nước đại diện chủ sở hữu... Nhà nước trao quyền sử dụng đất thông qua hình thức giao đất, cho thuê đất, công nhận quyền sử dụng đất đối với người đang sử dụng đất ổn định; quy định quyền và nghĩa vụ của người sử dụng đất".

Như vậy, về mặt pháp lý, dù người sử dụng đất được hưởng thành quả từ việc sử dụng đất vào các hoạt động kinh tế, xã hội nhưng đất đai phải được sử dụng nhằm mục đích phục vụ sự tồn tại và phát triển của xã hội mà Nhà nước là người đại diện. Mục tiêu của xã hội là đất chung phải được sử dụng sao cho phục vụ tốt nhất cho phát triển kinh tế, kiến thiết xã hội xã hội chủ nghĩa và cải thiện chất lượng sống nói chung của dân cư. Vì thế đất phải được sử dụng theo quy hoạch và kế hoạch chung của Nhà nước.

Việc bảo đảm hài hòa giữa lợi ích của cộng đồng, xã hội và lợi ích của từng người dân là vấn đề vô cùng phức tạp. Theo đó, nếu không giải quyết được các quan hệ này thì việc bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất sẽ được thực hiện không hiệu quả. Thực hiện hiệu quả pháp luật về bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất sẽ phát huy tối đã được vai trò, ý nghĩa của chính sách này, thể hiện qua những mặt sau:

Thứ nhất, tạo điều kiện để người bị mất đất có cuộc sống bằng hoặc tốt hơn trước khi mất đất, điều tiết phần lợi ích gia tăng không do các cá nhân tạo ra về ngân sách nhà nước và tạo điều kiện để người sử dụng đất sau này hoàn thành mục tiêu đã được xã hội chấp thuận. Bên cạnh đó, phải đảm bảo được quỹ đất và môi trường xung quanh.

Thứ hai, nhằm khuyến khích người dân tự động bàn giao đất

Vì đất là điều kiện để xây dựng kết cấu hạ tầng, xây dựng khu đô thị, là điều kiện để thực hiện các dự án kinh tế, xã hội, quốc phòng nên chính sách bồi thường, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất phải hướng đến mục tiêu khuyến khích người dân tự nguyện giao đất.

Trên thực tế, người dân không muốn giao đất vì việc mất đất ảnh hưởng xấu đến cuộc sống của họ. Để họ tự nguyện và nhanh chóng giao đất, chính sách bồi thường, hỗ trợ khi thu hồi đất không những phải có mức bồi thường, hỗ trợ hợp lý mà còn phải tổ chức tốt công việc tái định cư, cung cấp cho người mất đất đầy đủ thông tin trung thực để họ chủ động cân nhắc, quyết định. Ngoài ra, hoạt động bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất phải được hoạch định và thực hiện nhất quán, tránh các mâu thuẫn, xung đột trong quá trình triển khai. Bởi lẽ, nếu hoạt động bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất không đáp ứng mục tiêu này, quá trình thu hồi đất sẽ nảy sinh rất nhiều khó khăn không đáng có như khiếu kiện, chống đối, chây ì, chậm tiến độ giải phóng mặt bằng.

Thứ ba, giúp người dân sau khi bị thu hồi đất ổn định cuộc sống, ổn định việc làm.

Việc thu hồi đất ở nước ta không hoàn toàn mang tính thị trường nên quan tâm đến cuộc sống của người dân bị mất đất là một mục tiêu quan trọng. Để ổn định cuộc sống cho người mất đất cần xây dựng khu tái định cư đồng bộ, có cơ sở hạ tầng kinh tế, xã hội, văn hóa ít nhất không được thấp hơn địa điểm cũ, nhất là các dịch vụ thiết yếu như giao thông, điện, nước, y tế, giáo dục, hành chính ...

Ở nước ta, mục tiêu này thường khó hoàn thành do kinh phí của Nhà nước cấp eo hẹp và do tổ chức thiếu chặt chẽ. Nếu khu tái định cư không được xây dựng tốt thì dân chúng sẽ bất mãn, hậu quả là họ không di dời.

Để ổn định lâu dài cho người dân bị mất đất, cần tạo điều kiện cho họ có việc làm thông qua các chương trình đào tạo, hỗ trợ đầu tư, lập nghiệp hoặc xúc tiến việc làm. Trên thực tế việc làm của cơ quan tái định cư và người dân không trùng khớp, do dịch vụ hỗ trợ không phù hợp với điều kiện của người dân.

Thứ tư, góp phần thực hiện quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất đai, xây dựng và phát triển nhà ở, phát triển kinh tế - xã hội.

Để chính sách bồi thường, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất góp phần thực hiện quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất thì cần chủ động hoạch định chính sách cụ thể cho các khu đất ở, các dự án xây dựng vùng, phát triển các ngành nghề khác nhau như nông nghiệp, công nghiệp, xây dựng, dịch vụ hoặc là việc chuyển các loại đất khác nhau sang các mục đích sử dụng khác nhau để tạo điều kiện thuận lợi cho thực hiện.

Thêm vào đó, không nên xây dựng chính sách bồi thường, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất đất một cách tùy tiện. Khi tính tiền bù đắp thiệt hại cho người sử dụng đất do bị thu hồi đất để sử dụng vào mục đích quốc phòng, an ninh, lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng và phát triển kinh tế, các cơ quan liên quan phải căn cứ vào quy hoạch để xem xét tính hợp lý của khu tái định cư cũng như để điều hòa lợi ích phát sinh theo quy hoạch.