Thị trường chứng khoán là kênh huy động và tập trung vốn, đồng thời tạo thêm kênh đầu tư cho các nhà đầu tư trong nền kinh tế. Thông qua các giao dịch chứng khoán, các nhà đầu tư tìm kiếm lợi nhuận từ hoạt động đầu tư này. Tuy nhiên, giao dịch chứng khoán với nhiều rủi ro tiềm ẩn sẽ làm nảy sinh các hành vi giao dịch bất hợp pháp trên thị trường, vì vậy cần căn cứ vào những đặc trưng của giao dịch chứng khoán trên thị trường chứng khoán tập trung để xác định những hành vi giao dịch nào được coi là hợp pháp và những hành vi nào được coi là bất hợp pháp.

Đâu tiên, cần phân biệt rằng, các giao dịch chứng khoán trên thị trường chứng khoán tập trung ngoài các đặc điểm chung như các giao dịch khác thì còn có một số đặc trưng cơ bản là:

- Đối tượng của giao dịch là chứng khoán - tài sản đặc biệt (bằng chứng xác nhận quyền và lợi ích hợp pháp của người sở hữu đối với tài sản hoặc phần vốn của tổ chức phát hành). Theo quan điểm chung thì chứng khoán (giấy tờ có giá) được coi là một loại tài sản, trong khi thực ra chứng khoán là một loại chứng chỉ xác nhận quyền sở hữu đối với một khoản vốn nhất định. Do vậy, việc mua, bán, chuyển nhượng chứng khoán là chuyển nhượng vốn và các quyển gắn với khoản vốn đó chứ không phải thuẩn túy là chuyển nhượng một loại chứng chỉ hay giấy tờ có giá. Việc xác định không phù hợp với bản chất tài sản của chứng khoán có thể gây khó khăn trong việc xác định quyền và nghĩa vụ của các bên trong quan hệ phát sinh.

- Giao dịch chứng khoán có tính hệ thống và tính tập trung cao thông qua phương thức khớp lệnh tập trung tại Sở giao dịch chứng khoán. Đây chính là điểm khó xác định bên bị hại cụ thể trong quan hệ giao dịch chứng khoán trên thị trường tập trung với chủ thể trực tiếp gây ra hành vi thiệt hại cho nhà đầu tư trong quan hệ giao dịch chứng khoán;

Bên cạnh đó, liên quan đến hậu quả phát sinh trong trường hợp hợp đồng vô hiệu khi thỏa thuận mua/bán chứng khoán đã được thực hiện, ảnh hưởng đến quyền và nghĩa vụ của các bên phát sinh từ quan hệ trong giao dịch chứng khoán và quyền sở hữu của các chủ thể đổi với chứng khoán đó.

- Chủ thể giao dịch không xác định cụ thể trong hợp đồng. Các bên đặt lệnh mua, bán bên ngoài hệ thống thông qua trung gian môi giới, sau đó trung gian này chuyển lệnh đưa vào hệ thống giao dịch. Hệ thống sẽ là người tìm kiếm và so khớp các lệnh phù hợp với nhau để tìm ra giá cả tốt nhất cho các bên hay có thể hiểu hệ thống giao dịch là “người làm thay" công đoạn tìm kiếm đối tác và thỏa thuận các điều khoản của giao dịch. Giao dịch chứng khoán kết thúc, chứng khoán và tiền được chuyển giao, song người mua và người bán không thể biết mình đã mua, bán chứng khoán với ai. Do vậy, khác với các giao dịch dân sự thương mại thông thường, việc thực hiện giao dịch chứng khoán nhắm tới chủ thể đích danh được coi là giao dịch có tính đặc thù và phải có cơ chế kiểm soát đặc biệt để không vi phạm nguyên tắc bình đẳng của thị trường như giao dịch chào mua công khai;

Bên cạnh đó, chủ thể trong giao dịch chứng khoán có thể trực tiếp thực hiện hoặc ủy quyền phổ biến trong các giao dịch chứng khoán hiện nay.

Giao dịch chứng khoán có nhiều lợi ích xung đột đan xen.

Thứ hai, cần xác định những đặc điểm cơ bản của hành vi giao dịch bất hợp pháp trên thị trường chứng khoán tập trung thông qua các hành vi giao dịch

Hành vi giao dịch bất hợp pháp trên thị trường chứng khoán tập trung là hành vi xâm phạm trật tự quản lý thị trường, nguyên tắc cơ bản của thị trường chứng khoán, các quyền và lợi ích hợp pháp khác của các chú thể tham gia trên thị trường chứng khoán được pháp luật quy định. Nguyên tắc cơ bản của thị trường chứng khoán bảo đảm sự vận hành bền vững và sự công bằng của thị trường, giao dịch bất hợp pháp xâm phạm các nguyên tắc của thị trường chứng khoán sẽ xâm phạm đến lợi ích của công chúng đầu tư cũng như tính bền vững của thị trường chứng khoán. Các giao dịch trên thị trường chứng khoán được thực hiện thông qua sự điều hành của thị trường, các quy định của pháp luật, quy tắc hoạt động của thị trường là yếu tố quyết định cho sự hoạt động và bình ổn của thị trường, do vậy, việc quy định giao dịch bất hợp pháp trên thị trường chứng khoán không chỉ bao gồm xâm phạm nguyên tắc cơ bản của thị trường chứng khoán mà còn xâm phạm hay không tuân thủ quy tắc hoạt động của từng thị trường. Các hành vi này có thể gây ảnh hưởng đến quyền lợi của chính công ty (chủ thể huy động vốn, sử dụng vốn), các nhà đầu tư (với tư cách chủ sở hữu - cổ phiếu, chủ nợ của công ty - trái phiếu). Với tính chất là một lĩnh vực kinh tế phức tạp, phản ứng mang tính dây chuyển, việc thực hiện các giao dịch bất hợp pháp ảnh hưởng đến quyền, lợi ích hợp pháp của số đông nhà đầu tư, sự phát triển ổn định của thị trường, đến cổ đông trong công ty, quyền lợi của chính công ty hoạt động trên thị trường chứng khoán. Như vậy, hành vi giao dịch bất hợp pháp có thể gây tổn hại về vật chất hoặc phi vật chất cho thị trường và nhà đầu tư;

Hành vi giao dịch bất hợp pháp trên thị trường chứng khoán tập trung là hành vi có lỗi. Yếu tố lỗi trong hành vi giao dịch bất hợp pháp là cơ sở để xác định mức độ trách nhiệm của chủ thể thực hiện hành vi. Trong quan hệ giao dịch bất hợp pháp có thể thực hiện do lỗi cố ý hoặc lỗi vô ý của chủ thể mà xâm phạm đến trật tự quản lý thị trường chứng khoán, xâm hại đến quyền và nghĩa vụ của nhà đầu tư, xâm hại đến nguyên tắc cơ bản của thị trường chứng khoán;

Hành vi giao dịch bất hợp pháp trên thị trường chứng khoán tập trung được thực hiện bởi chủ thể có năng lực trách nhiệm pháp lý thực hiện. Chủ thể trong quan hệ giao dịch bất hợp pháp trên thị trường chứng khoán có thể là cá nhân (công dân Việt Nam, người nước ngoài, người không quốc tịch), hoặc tổ chức được thành lập hợp pháp.

Bên cạnh đó, hành vi giao dịch bất hợp pháp trên thị trường chứng khoán tập trung phát sinh và biến đổi phụ thuộc vào các yếu tố trên thị trường chứng khoán. Thị trường chứng khoán với việc ứng dụng các hệ thống công nghệ thông tin, các giao dịch chứng khoán không còn nằm trong giới hạn địa lý lãnh thổ của một quốc gia, trình độ của các chủ thể tham gia đầu tư trên thị trường chứng khoán ngày càng được nâng lên, xu hướng hội nhập kinh tế quốc tế, tiến trình cổ phần hóa, và việc thay đổi các chuẩn mực kế toán, kiểm toán trong tiến trình phù hợp thông lệ quốc tế... tác động trực tiếp đến sự biến đổi và xuất hiện các giao dịch bất hợp pháp mới trên thị trường là điều tất yếu.

Như vậy, có thể thấy những hành vi giao dịch bất hợp pháp này sẽ ảnh hưởng đến tính công bằng và sự ổn định cũng như sự phát triển của thị trường chứng khoán, xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của nhà đầu tư. Do vậy, pháp luật các quốc gia đều quy định và có các biện pháp để ngăn chặn, xử lý đối với các hành vi giao dịch này.