1. Ở một số thị trường chứng khoản tập trung trên thế giới

Trong 10 năm trở lại đây, hành vi thao túng giả cổ phiếu dần trở nên phổ biến và lan rộng ở hầu khắp các thị trường chứng khoán tập trung trên toàn cầu. Tại các quốc gia có thị trường chứng khoán phát triển hàng đầu thế giới như Hoa Kỳ, Nhật Bản và Hàn Quốc; với những thiết chế vận hành được coi là nghiêm ngặt nhất và trình độ công nghệ quản lý, giám sát giao dịch hiện đại cũng đã diễn ra các hành vi thao túng giá có phiếu ở quy mô lớn, gây chấn động thị trường chứng khoản toàn cầu.

• Năm 2018: Ủy ban Chứng khoán Hoa Kỳ khởi kiện Elon M - CEO của hãng ô tô điện Tesla[1] về việc đăng tải những thông tin sai sự thật trên mạng xã hội Twitter với nội dung “dự định chuyển công ty Tesla thành công ty tư nhân với giá trị 420 USD/cổ phiếu, nguồn vốn vẫn được bảo đảm”. Với sức ảnh hưởng của Elon M, ngay lập tức thông tin này đã gây hiểu nhầm cho nhà đầu tư trên thị trường chứng khoán, đẩy giá cổ phiếu Tesla tăng cao kỷ lục chạm mức 389,61 USD/cổ phiếu (ngày 18/11/2017). Mặc dù, sau đó không lâu Elon M. đã đính chính thông tin này nhưng vẫn bị Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Hoa Kỳ - SEC xử phạt 20 triệu USD, buộc từ chức Chủ tịch Tesla và không được đảm nhận chức vụ này trong 03 năm và bị ràng buộc bởi một thỏa thuận kiểm soát các thông tin viết trên mạng xã hội liên quan đến Tesla.

• Tháng 3/2022: SMBC Nikko Securtities và một số nhân viên bị khởi tố để điều tra về hành vi thao túng thị trường chứng khoán Nhật Bản[2]. Đây là lần đầu tiên một công ty chứng khoán lớn của Nhật Bản bị khởi tố về hành vi thao túng giá cổ phiếu trên thị trường chứng khoán tập trung đối với hành vi đặt lệnh mua lớn vào cuối ngày giao dịch để đẩy giá cổ phiếu lên cao một cách giả tạo. Hành vi này bị xem là vi phạm nghiêm trọng nhất Đạo luật về các Công cụ tài chính và Hối đoái của Nhật Bản. Phó Chủ tịch và 05 lãnh đạo cấp cao khác của SMBC đã bị bắt giam và truy tố về tội lũng đoạn thị trường với mức hình phạt cao nhất lên đến 10 năm tù và đối mặt với mức tiền phạt 80.000 USD; trong khi đó với tư cách pháp nhân (công ty), SMBC có thể phải chịu mức phạt tiền lên đến 700 triệu Yên nhật (tương đương 5,7 triệu USD).

• Ngoài các vụ việc trên thì vào tháng 9/2020: Phó Chủ tịch Samsung Electronics Co.ltd - Lee Jae Y và 11 lãnh đạo cao cấp khác bị truy tố thao túng thị trường chứng khoán Hàn Quốc[3] liên quan đến hành vi sáp nhập gây tranh cãi giữa hai công ty con là Samsung C&T và Cheil Industies. Sau đó không lâu (vào đầu năm 2021), thị trường chứng khoán tập trung của Hoa Kỳ đã bị rung chuyển bởi cổ phiếu của Game Stop - Công ty bán lẻ trò chơi điện tử tại Hoa Kỳ phải điều trấn trước Ủy ban Dịch vụ Tài chính Hoa Kỳ vì có dấu hiệu thao túng giá cổ phiếu khi giá cổ phiếu tăng 400%[4], trở thành cơn sốt chưa từng có trên phố Wall. Tại Xingapo, ngày 05/5/2022 cảnh sát và cơ quan tiền tệ Xingapo (MAS) đã tuyên bố kết tội hai cá nhân liên quan đến ba công ty Blumont Group, Asiasons Capital và Liongold Corp bằng hành vi thổi giá cổ phiếu sau đó sụp đổ giá trong vài ngày với mức vốn hóa sụt giảm 08 tỷ đô la Sing (tương đương 5,8 tỷ USD). Đây được xem là hành vi thao túng thị trường chứng khoán lớn nhất trong lịch sử nước này đã xảy ra từ 2013 và phải mất đến gần 10 năm mới kết thúc được quá trình điều tra[5].

2. Trên thị trường chứng khoán tập trung Việt Nam

Tại Việt Nam, có thể nói chưa bao giờ thị trường chứng khoán tập trung Việt Nam lại có được những bước phát triển ấn tượng như những năm gần đây, nhất là trong giai đoạn 2020-2022, khi mà có thời điểm chỉ số VNindex đã vượt 1.500 điểm (phiên giao dịch ngày 22/3/2022) và giá trị giao dịch đã vượt 02 tỷ USD/phiên (phiên giao dịch ngày 20/8/2021). Nếu ước tính trong 06 tháng đầu năm 2021, VNindex đã trở thành chỉ số chứng khoán tăng mạnh thứ hai thế giới với mức tăng trưởng 28%, còn nếu xét trong khoảng thời gian từ ngày 01/7/2020 đến ngày 30/6/2021 thì VNindex là chỉ số chứng khoán tăng mạnh nhất thế giới với mức tăng trưởng 67%[6]. Vì vậy, thị trường chứng khoán Việt Nam lúc bấy giờ được các tổ chức tài chính uy tín đánh giá là thị trường mới nổi, đầy năng động và hứa hẹn sẽ tăng trưởng ổn định trong tương lai. VNindex đã dần trở thành điểm đến hứa hẹn của các tổ chức và quỹ đầu tư trên thế giới. Tuy nhiên, dưới góc nhìn rủi ro quản lý thị trường thì đây lại chính là “mảnh đất màu mỡ cho các hành vi trục lợi thị trường chứng khoán nói chung và hành vi thao túng giá cổ phiếu trên thị trường chứng khoán tập trung nói riêng có nhiều điều kiện để “sinh sôi”, “nảy nở”. Bằng chứng là chỉ trong khoảng thời gian hai năm trở lại đây có đến 15 trường hợp thao túng thị trường chứng khoán bị phát hiện, xử lý (trong đó 13 vụ việc xử lý vi phạm hành chính với tổng số tiền 10,8 tỷ đồng và 02 vụ việc đang truy cứu trách nhiệm hình sự với hình phạt chính cao nhất 07 năm tù)[7]; hầu hết đều liên quan đến hành vi thao túng giá cổ phiếu và xảy ra trên thị trường chứng khoán tập trung. Điều đó cho thấy tần suất vi phạm diễn ra đối với hành vi này là rất cao,

Một điểm đáng quan ngại khác trong xu hướng diễn biến của hành vi thao túng giá cổ phiếu là cách thức thực hiện ngày càng phức tạp và tỉnh vị, mức độ vi phạm của một số vụ việc ở mức rất nghiêm trọng và đặc biệt nghiệm trọng với số tiền thu lợi trái pháp luật lên đến hàng trăm tỷ đồng. Điển hình là vụ việc Trịnh Văn Q thao túng giá cổ phiếu của 06 mã cổ phiếu liên quan đến FLC với số tiền thu lợi trái pháp luật lên đến 975 tỷ đồng và vụ việc Đỗ Thành N thao túng giá cổ phiếu TGG với số tiền thu lợi trái pháp luật là 153 tỷ đồng. Để thực hiện hành vi thao túng, Trịnh Văn Q đã lập thành 20 doanh nghiệp, mở 450 tài khoản chứng khoán thông qua các cá nhân, tổ chức tại 41 công ty chứng khoán để tạo cung cầu giả, thao túng giá cổ phiếu[8]. Đây được xem là hành vi thao túng giá cổ phiếu phức tạp và có quy mô lớn nhất từ trước đến nay trong lịch sử của thị trường chứng khoán Việt Nam. Ở một khía cạnh khác, Đỗ Thành N lại được sự giúp sức của Tổng Giám đốc và một số cá nhân có chức vụ, quyền hạn khác của Công ty Chứng khoán Trí Việt để thao túng giá cổ phiếu TGG.

Với thực trạng vừa nêu, có thể khẳng định xu hướng diễn biến của hành vi thao túng giá cổ phiếu trên thị trường chứng khoán tập trung Việt Nam hiện nay là:

• Gia tăng về tần suất vi phạm;

• Có quy mô, phức tạp và tinh vi hơn;

• Có sự tư vấn, giúp sức của nhiều cá nhân có chức vụ, quyền hạn trong công ty niêm yết hoặc các công ty chứng khoán;

• Mức độ vi phạm tăng lên nhanh chóng;

• Dấu hiệu chuyển hóa của một số phương thức thao túng cổ phiếu trá hình hoặc có thể bị điều khiển bởi dòng tiền thao túng bí ẩn từ các công ty, tập đoàn lớn;

• Sự nguy hại của hành vi đối với nhà đầu tư và nền kinh tế là lớn hơn rất nhiều so với trước đây.

Như vậy, thực trạng này chính là một bài toán nan giải cho Chính phủ Việt Nam trong việc nỗ lực xây dựng một thị trường chứng khoán phát triển ổn định và minh bạch trong tương lai. Do đó, việc xây dựng cơ sở lý luận chuyên sâu trong kiểm soát và vận hành thị trường chứng khoán tập trung là một yêu cầu cấp bách để có những phản ứng kịp thời, phù hợp đối với những hành vi trục lợi thị trường. Đồng thời, công tác đào tạo và bổ nhiệm cán bộ có đủ năng lực quản lý, điều hành thị trường; đẩy mạnh áp dụng công nghệ hiện đại, hoàn thiện pháp luật chứng khoán, tiếp nhận những đóng góp tích cực, chuyên sâu từ các chuyên gia thật sự am hiểu về thị trường chứng khoán dưới góc độ chính sách và thực tiễn được xem là một giải pháp hữu hiệu trước những diễn biến phức tạp, nhanh chóng và khó đoán định của các hành vi thao túng giá cổ phiếu.

[1] Jamie L. LaReau: SEC Examining Elon Musk tweets about talking Tesla private USA Today, 2018, https://www.usatoday.com/ story/money/cars/2018/08/08/elon-musk-tesla-private-sex/ 94250002

[2] Nguồn https://www.ft.com/content/8838b53f-f89d-409d-8604-ba26110a4179.

[3] Lê Minh: Những vụ thao túng thị trường chứng khoản gây chú ý trên thế giới, Báo điện tử Vietnamplus, TTXVN, http://www. vietnamplus/nhung-vu-thao-tung-thi-truong-chuong-khoan-gay- chu-y-tren-the-gioi/781070.vnp.

[4] Ian Sherr: Redditor who sent Gamstop stock to the moon sued accused of market manipulation, CNET, 2021.

[5] Nguồn https://vneconomy.vn/Xingapo-ket-toi-hai-ca-map- trong-vu-thao-tung-chung-khoan-lich-su.htm.

[6] Minh Anh: Bức phá ngoạn mục gần 28%, VNIndex là chỉ số chứng khoán tăng mạnh thứ 2 trên thế giới trong nửa đấu năm 2021, Trang thông tin điện tử tổng hợp Cafef, 2021, https://cafef.vn/but-pha-ngoan-muc-gan-28-vn-index-la-chi-so-chung-khoan-tang-manh-thu-2-tren-the-gioi-trong-nua-dau- nam-2021-20210630221429533.chn

[7] Minh Anh: Hai năm 15 vụ thao túng cổ phiếu, Trang thông tin điện tử tổng hợp Cafef, 2022, https://cafef.vn/hai-nam-15-vu-thao-tung-co-phieu-uy-ban-chung-khoan-sap-co-loat-giai-phap-ngan-chan-20220531164742023.chn.

[8] Nguồn https://vneconomy.vn/trinh-van-quyet-thao-tung- gia-6-ma-chung-khoan-FLC-thu-loi-bat-chinh-975-ty-dong.htm.