Thao túng giá cổ phiếu trên thị trường chứng khoán là một hành vi rất phức tạp, không chỉ tồn tại ở các phương thức về mặt hành vi khách quan mà còn vận động trên cơ sở của dòng tiền bí ẩn giúp cho các chủ thể thao túng thực hiện các giao dịch mua bán cổ phiếu trong thời gian nhất định, thậm chí trong thời gian dài và xoay vòng thường xuyên. Nếu chỉ có cách thức thao túng mà không có dòng tiền hỗ trợ sẽ không thể hình thành hành vi thao túng giá cổ phiếu.

Thực tế hiện nay, nhiều vụ việc thao túng giá cổ phiếu trên thị trường chứng khoán tập trung bị phát hiện với quy mô lớn cả về số tiền thu lợi trái pháp luật lẫn số lượng tài khoản giao dịch chứng khoán thực hiện thao túng. Sự xuất hiện, tồn tại, liên kết và vận động của dòng tiền thao túng giữa các tài khoản thành viên thao túng đang rất phức tạp, bí ẩn và tinh vi, nó có thể từ nguồn của một chủ thể hoặc nhiều chủ thể cùng nhau cấu kết để thực hiện hành vi thao túng giá cổ phiếu ở quy mô lớn. Khởi phát ban đầu của các vụ thao túng, luôn đặt cho các nhà đầu tư trên thị trường câu hỏi “tiền ở đâu mà dư mua lên đến vài chục triệu cổ phiếu?”, “cổ phiếu ở đâu mà cứ đặt bán giá sàn vài chục triệu?". Các yếu tố tác động tâm lý nhà đầu tư liên quan đến “thông tin tích cực hoặc thông tin tiêu cực”, “lãnh đạo sẽ mua vào hoặc bán ra”, “cổ phiếu tiềm năng hoặc mất giá trong tương lai” có thể chứa đựng một điều bất bình thường được lập trình bởi các chủ thể thao túng và đây cũng chính là bối cảnh hình thành giả thuyết về dòng tiền thao túng.

1. Tổng quan

Nếu dòng tiền thao túng chỉ thực hiện ở điều kiện các dòng tiền có nguy cơ thao túng ở quy mô lớn, đặc biệt là các cổ phiếu có mức vốn hóa lớn trên thị trường chứng khoán tập trung:

Thứ nhất, chủ thể của dòng tiền thao túng

Xét ở phương diện thao túng cổ phiếu ở quy mô lớn thì chủ thể của dòng tiền thao túng đôi khi không đơn giản chỉ là một cá nhân có tài sản lớn hoặc giữ các chức vụ quản trị, điều hành cao cấp tại các tổ chức niêm yết mà đó còn có thể là chính bản thân tổ chức niêm yết (pháp nhân thương mại) nhưng các quyết định bị tác động, chi phối bởi các cá nhân có thẩm quyền quản trị, điều hành cao cấp tại công ty niêm yết. Suy cho cùng, tài sản của những cá nhân kể trên đa phần là cổ phiếu của chính công ty niêm yết nên họ phải lợi dụng tài chính của công ty để hình thành dòng tiền nâng đỡ giá cổ phiếu để bảo đảm cho tài sản của mình không bị giảm sút giá trị.

Thứ hai, nguồn hay cơ chế hình thành của dòng tiền thao túng

Nguồn của dòng tiền thao túng rất đa dạng, nhưng chủ yếu đến từ tiền có được từ hoạt động kinh doanh và trộn lẫn với nguồn tiền huy động vốn của công ty, đặc biệt là hoạt động vay hoặc phát hành trái phiếu. Trong giai đoạn khó khăn của thị trường thì dòng tiền của công ty niêm yết rất dễ xuất hiện để nâng đỡ giá cho cổ phiếu của công ty mình nhằm tránh các rủi ro với các hoạt động cầm cố tài sản bằng cổ phiếu của các cá nhân là lãnh đạo công ty.

Trong những trường hợp như vậy, đa phần tiền có được từ các hoạt động huy động vốn để sử dụng nâng đỡ giá cổ phiếu đều là sai mục đích của kế hoạch huy động vốn và làm yếu đi dòng tiền của công ty, thậm chí vi phạm pháp luật trong các hoạt động huy động vốn sử dụng không đúng mục đích. Dòng tiền này sẽ phức tạp hơn và có nhiều khả năng xuất hiện từ sự giúp sức của các ngân hàng thương mại tư nhân đôi với các cổ phiếu của ngân hàng hoặc các công ty nằm trong tập đoàn tư nhân lớn có ngân hàng thương mại là thành viên. Khi đó, các hoạt động cấp tín dụng nhiều khả năng sẽ không còn bảo đảm các điều kiện an toàn và “sức khoẻ” của ngân hàng sẽ bị yếu đi nếu hoạt động cấp tín dụng đơn thuẩn bị hạn chế do thiếu hụt nguồn tiền.

Thứ ba, cấu trúc dòng tiền thao túng hay còn gọi là mô hình tổ chức của dòng tiền thao túng

Ngoài hành vi thao túng trá hình có cấu trúc dòng tiến riêng biệt theo từng hành vi cụ thể, thì các trường hợp thao túng còn lại sau khi đã có được nguồn tiền, cấu trúc dòng tiền sẽ được thiết lập để tiền đi đến tài khoản giao dịch chứng khoán của các thành viên thao túng để thực hiện hành vi thao túng thông qua các giao dịch cho vay với nhau hoặc hợp tác đầu tư với nhau giữa các pháp nhân thương mại - là các thành viên thao túng. Từ các pháp nhân thương mại này dòng tiền lại đi ra các cá nhân là những cá nhân thành viên thao túng (thường là cá nhân liên quan của công ty).

Thứ tư, mục tiêu hướng tới

Mục tiêu hướng tới của dòng tiền thao túng là để các tổ chức, cá nhân thành viên tham gia thao túng có dòng tiền riêng biệt để có thể mua, bán đối với cổ phiếu của mục tiêu thao túng phục vụ cho mục đích của chủ thể thao túng, đó có thể là tăng giá trị dòng tiền thao túng trên cơ sở giá cổ phiếu tăng hoặc mua gom một lượng lớn cổ phiếu để bán cho đối tác khác hoặc có thể chỉ phối, gia tăng quyền điều hành, quản trị tại tổ chức niêm yết.

Thứ năm, phương thức, cách thức thực hiện giao dịch thao túng trên thị trường

Để có thể hình thành cấu trúc dòng tiền thì phải có mục đích hướng tới của dòng tiền và phương thức, cách thức để thực hiện giao dịch thao túng trên thị trường. Phương thức và cách thức thao túng sẽ quyết định đến cấu trúc dòng tiền đi cho phù hợp để đạt hiệu quả cao.

Thứ sáu, phân chia lợi ích

Tuỳ thuộc vào số lượng chủ thể của dòng tiền và cấu trúc dòng tiền mà vấn đề phân chia lợi ích sẽ khác nhau. Dưới góc nhìn tổng quan, sẽ có hai cách phân chia lợi ích rất rõ ràng và khác nhau:

Thứ nhất, phân chia lợi ích của chủ thể dòng tiền: Nếu chỉ có một chủ thể của dòng tiền thì vấn đề phân chia lợi ích ở tầng này không hề diễn ra vì sự phân chia chỉ xuất hiện khi có từ hai chủ thể trở lên cùng thỏa thuận về lợi ích thao túng có được.

Thứ hai, phân chia lợi ích của các thành viên tham gia trong cấu trúc dòng tiền: Để vận hành một dòng tiền phức tạp dưới sự tham gia, sở hữu chéo giữa nhiều pháp nhân thương mại, cá nhân sẽ phải có một cách phân chia lợi ích ở tầng này đủ để duy trì các hoạt động nhân sự, kinh doanh hằng ngày ở các pháp nhân thương mại này. Lợi ích phân chia ở đây không phải lợi ích cuối cùng mà thông qua các giao dịch bình thường để đi dòng tiền như hợp đồng vay tiền, hợp đồng hợp tác kinh doanh,... để có những khoản lợi ích nhất định là mức chênh lệch rất nhỏ so với giá vốn từ dòng tiền gốc. Ví dụ dòng tiền gốc đến bằng hình thức cho vay lãi suất 11%/năm thì dòng tiền đi lãi suất 12%/năm, 1% là để duy trì hoạt động.

Thứ bảy, hoàn trả (quay ngược) dòng tiền

Khi đã đạt được mục tiêu thao túng, để xóa đi giấu vết thao túng dòng tiền sẽ tìm cách để quay trở lại nguồn - nơi khởi phát ban đầu của dòng tiền và cứ thế dòng tiến sẽ mạnh lên theo năm tháng. Hoàn trả dòng tiền chính là cách để dòng tiền có thể bắt đầu một vòng đời mới hoặc lợi ích trái pháp luật có được từ thao túng được sử dụng để phục vụ cho các dự án hợp pháp khác nhằm hợp thức hóa của dòng tiền quay lại.

2. Hình thái tồn tại và vận động của dòng tiền thao túng

Dòng tiền thao túng thông thường sẽ tồn tại và vận động theo giai đoạn như sau:

Ở giai đoạn đầu khởi phát dòng tiền sẽ tổn tại dưới hình thức tiền mặt nằm chờ tại tài khoản giao dịch chứng khoán của các pháp nhân thương mại hoặc được chuyển ra tài khoản chứng khoán của các cá nhân, chủ yếu là cá nhân có liên quan của các pháp nhân thương mại để tăng số lượng tài khoản chứng khoán giao dịch thao túng.

Khi bắt đầu thực hiện hành vi thao túng thì dòng tiến tại các tài khoản thành viên sẽ vận động thông qua hoạt động mua cổ phiếu và dòng tiền chuyển trạng thái tồn tại ở dạng tài sản là cổ phiếu. Tùy vào phương thức thao túng và mục đích thao túng có thể chỉ là tài khoản chứng khoán của thành viên thao túng chuyển sang trạng thái tài sản cổ phiếu, còn các thành viên còn lại là trạng thái tiền mặt để thực hiện mua bán trao tay qua lại không dẫn đến chuyển quyền sở hữu thực sự.

Khi ở giai đoạn thao túng thứ cấp, tức sau giai đoạn bắt đầu thực hiện hành vi thao túng thì dòng tiền giữa các thành viên sẽ thay đổi trạng thái và vận động liên tục để đạt hiệu quả thao túng.

Khi kết thúc quá trình thao túng, dòng tiền sẽ chuyển sang trạng thái tháo chạy (rút đi nhanh chóng), lúc này hình thái tồn tại dòng tiền đều trở về tiền mặt và được rút khỏi các tài khoản giao dịch chứng khoán để chuẩn bị cho quá trình hoàn trả, quay ngược dòng tiền.

Hình thái tồn tại và vận động của dòng tiền thao chính là biểu hiện khách quan của cấu trúc dòng tiền.

3. Nhận thức của chủ thể dòng tiền

Cấu trúc của dòng tiền trên thị trường chứng khoán là một vấn đề rất khó nhận diện và nhạy cảm, thuộc phạm trù điều tiết của cơ chế thị trường và các quan hệ kinh tế. Vì vậy, cần phải có sự phân tích, đánh giá khách quan và trung thực trên cơ sở các yếu tố pháp lý tác động đến hình thái tồn tại và cơ chế vận động của dòng tiền thao túng. Không phải cứ cấu trúc dòng tiền nào được hình thành phức tạp cũng bị xem là nhằm mục đích thao túng thị trường mà chỉ đặt ra trách nhiệm pháp lý khi có vi phạm; theo quan điểm “không hình sự hóa các quan hệ kinh tế - dân sự” là quan điểm xuyên suốt trong quản lý kinh tế thị trường ở Việt Nam và trở thành thông lệ ở nhiều quốc gia khác trên thế giới.

Trong điều kiện bình thường của thị trường, việc can thiệp quá mức đến cấu trúc dòng tiền của các tổ chức niêm yết trên thị trường là điều không nên được khuyến khích vì khi đó thị trường sẽ bị mất đi sự ổn định và thị trường sẽ không còn bị điều chỉnh bởi các quy luật của thị trường.

Có hai quan điểm về cấu trúc dòng tiền như sau:

Thứ nhất, chủ thể của dòng tiền cho rằng cấu trúc dòng tiền là biểu hiện của quan hệ kinh tế thông thường, phù hợp quy định pháp luật để điều tiết các vấn đề có liên quan đến sự tồn tại và vận động của cổ phiếu mà chủ thể này quan tâm (điểm đến của dòng tiến). Trong một số trường hợp, các chủ thể của dòng tiền trên thị trường còn xem đây là yếu tố then chốt để đánh giá sự thành công trong điều tiết dòng tiền và xử lý các vấn đề liên quan đến cổ phiếu tại tổ chức niêm yết. Nhận thức này có nội hàm là không sai, nhưng cách thức biểu hiện ngoại diên của cấu trúc dòng tiền trong một số trường hợp có thể dẫn đến bóp méo, làm sai lệch các cơ chế hình thành nên giá của cổ phiếu trên thị trường chứng khoán tập trung và biến thành hành vi thao túng hoặc thao túng trá hình.

Thứ hai, chủ thể của dòng tiền ngay từ giai đoạn khởi phát cấu trúc dòng tiền đã có ý chí trước đó là mong muốn thao túng giá cổ phiếu, kể cả phải dùng hành vi thao túng trá hình. Cấu trúc dòng tiền chỉ là sản phẩm của kết quả quá trình tư duy thao túng của chủ thể nhằm trục lợi thị trường. Ở hình thái tư duy này của chủ thể dòng tiền cũng cần phải phân biệt 05 hình thức tự diễn biến trong tâm lý chủ thể đó là:

Thứ nhất, cố gắng hợp thức hóa cấu trúc dòng tiền để cơ chế vận động của dòng tiền phù hợp với các quan hệ pháp luật hoặc thiết lập các hành vi thao túng trá hình để hành vi thao túng không bị phát hiện, xử lý;

Thứ hai, vận dụng các cơ sở pháp luật cho phép để cấu trúc giao dịch của dòng tiền hợp pháp, nhưng bản chất điểm đến của dòng tiền thì vẫn là thao túng;

Thứ ba, đây chỉ là một hoạt động đầu tư thuộc phạm trù của quan hệ kinh tế, không vi phạm pháp luật, tác mình không sai;

Thứ tư, biết là vi phạm pháp luật nhưng vẫn thực hiện và cho rằng sẽ không thể bị phát hiện vì có rất nhiều giao dịch như vậy trên thị trường (hành động theo "lối mòn");

Thứ năm, nhận thức xem thường pháp luật, đặt khoản lợi ích trái pháp luật mà chủ thể có được cao hơn cả mức hình phạt tối đa mà pháp luật quy định nên sẵn sàng thực hiện bất chấp khả năng có thể bị xử lý. Đây là sự tự diễn biến tâm lý rất dễ xảy ra đối với tội phạm ở các lĩnh vực kinh tế cao cấp như tài chính - chứng khoán.

Trong các diễn biến tâm lý kể trên thì hình thức thứ năm là vô cùng nguy hiểm và trở thành bài toán khó cho các cơ quan lập pháp, cơ quan thực thi công tác đấu tranh và phòng chống loại tội phạm thao túng thị trường chứng khoán. Để giải quyết vấn đề này, cần có những kiến nghị hoàn thiện pháp luật đối với Điều 211 Bộ luật Hình sự năm 2015 tại Chương XII và giải pháp kiểm soát ngăn ngừa tại Chương XIII.

4. Kết luận

Giả thuyết về dòng tiền thao túng có thể đã và đang tồn tại hoặc là giả thuyết được đưa ra, nhưng tựu trung lại, dòng tiến thao túng vẫn là mấu chốt từ góc độ pháp lý đề cập những vấn đề thuộc nội tại, vận động bên trong của một hành vi vi phạm pháp luật. Nếu xem hành vi thao túng giá cổ phiếu là một cá thể sống đang tồn tại, vận động trên thị trường thì dòng tiến thao túng được xem là mạch máu sống còn của cá thể sống này.